Triller, Valentin

Triller [trˊyl^er] Valentin, *1493 (?) Guhrau (obecnie Góra, Dolny Śląsk), †po 1572 Oberpanthenau w księstwie brzeskim na Dolnym Śląsku (obecnie wieś Ratajno w gminie Łagiewniki), niemiecki duchowny, autor kancjonału. W VI 1511 immatrykulował się na Akademii Krakowskiej. Od 1555 lub – według K. Amelna – od XI 1550 do 1573 był drugim z kolei pastorem w luterańskiej parafii Oberpanthenau. W 1555 opublikował we Wrocławiu kancjonał Ein Schlesich (sic!) singebüchlein... (część nakładu z nową kartą tytułową: Ein Christlich Singebuch..., 1559), dedykowany ks. brzesko-legnickiemu Georgowi II Piastowi, którego opiece polecał swą żonę i dzieci. Strona tytułowa, list dedykacyjny i przedmowa dostarczają ważnych informacji odnoszących się do politycznego i religijnego kontekstu, który doprowadził do wydania kancjonału.

Obszerny druk (300 stron) ma wyraźnie retrospektywny repertuar, stanowiąc ważne źródło poznania kultury muzycznej XVI-w. Śląska. Zawiera 145 pieśni, z których 43 są 3-głosowe, 8 jest 2-głosowych, a pozostałe są 1-głosowe (cztery z nich były jednak przeznaczone do wykonania polifonicznego); 9 pieśni nie posiada zapisu muzycznego, ale ma odesłania do innych melodii, w tym także niezamieszczonych w kancjonale. Pieśni 1-głosowe są zapisane głównie niemiecką notacją gotycką, a utwory polifoniczne (i kilka 1-głosowych) białą notacją menzuralną. Zbiór obejmuje pieśni na różne okresy roku liturgicznego i całoroczne, śpiewane w czasie kościelnych nabożeństw i na użytek domowy. Jego osobliwością jest niemal całkowity brak kanonu śpiewów, ustalonego przez Lutra i jego współpracowników, co stało się nawet przyczyną pojawiających się w literaturze niesłusznych przypuszczeń, jakoby Triller odchodził od ortodoksji w stronę teologii anabaptystów, katolicyzmu czy braci czeskich. Tymczasem autor podkreśla we wstępie, że skupił się szczególnie na tradycji lokalnej, w trosce o to, aby muzyka śpiewana na Śląsku nie odeszła w zapomnienie, dlatego wprowadza kontrafaktury wykonywanych w okolicy utworów łacińskich (np. antyfon, czy nieznanej skądinąd 3-głosowej wersji pieśni Piotra z Grudziądza Prelustri elucentia) oraz niemieckich – religijnych i świeckich. Właśnie ze względu na ocalenie tej tradycji kancjonał ten ma duże znaczenie dla historii muzyki. Choć śpiewnik Trillera nie osiągnął sukcesu wielu innych XVI-w. kancjonałów (nie wszystkie egzemplarze zostały sprzedane, więc 4 lata później Triller próbował sprzedać pozostałą część nakładu z nową kartą tytułową), to cieszył się lokalną popularnością aż do końca XVI wieku (do dziś zachowało się 5 egzemplarzy w bibliotekach polskich i 2 w niemieckich). W Brzegu był w użyciu blisko 40 lat po jego wydaniu, a na przełomie XVI/XVII w. we Wrocławiu zaopatrzono go w liczne korekty i adnotacje, a niektóre pieśni przerobiono. Z kolei w Budziszynie na Łużycach aż 39 tekstów z 18 melodiami włączył do katolickiego śpiewnika, bez podania autorstwa, ekumenicznie nastawiony J. Leisentrit (1567), a 21 utworów Trillera w zmienionym opracowaniu zamieścił M. Praetorius w swym monumentalnym dziele Musae Sioniae (cz. 7 i 8, 1609–10), wymieniając niekiedy ich źródło.

Literatura: W. Salmen Der volkskundliche Gehalt in Valentin Trillers „Schlesisch Singebüchlein” von 1555, „Der Kirchenmusiker” VI, 1955; H. Eberlein Valentin Triller und sein schlesisches Singebüchlein, „Jahrbuch für schlesische Kirche und Kirchengeschichte”, nowa seria XXXIV, 1955, XXXV, 1956; K. Ameln Valentin Trillers Bekenntnis, „Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie” XVI, 1971; A. Wawrzynek Śląski śpiewnik Valentina Trillera, praca magisterska, Instytut Muzykologii UJ, 2001 (zawiera transkrypcję wszystkich utworów); P. Poźniak Drukowana wersja utworu Piotra z Grudziądza, w: Complexas effectuum musicologiae, ks. pamiątkowa M. Perza, red. T. Jeż, Kraków 2003 (zawiera wyd. pieśni); A. Mańko-Matysiak Schlesische Gesangbucher 1525–1741. Eine hymnologische. Quellenstudie, Wrocław 2005; A. Mańko-Matysiak Revolutionär oder Reformer? Valentin Triller und seine Bedeutung für die deutsche Gesangbuchgeschichte, w: Karły na ramionach olbrzymów? Kultura niemieckiego obszaru językowego w dialogu z tradycją, wyd. J. Godlewicz-Adamiec, P. Kociumbas, E. Michta. Warszawa 2016; A. Chemotti The Hymnbook of Valentin Triller (Wrocław 1555). Musical Past and Regionalism in Early Modern Silesia, Warszawa 2020; A. Chemotti Used hymnbooks. An annotated copy of Valentin Triller’s Ein Christlich Singebuch (University of Warsaw Library, Music Department, SDM 93), «Hudební věda» 57/4 (2020).