Tiszczenko Boris Iwanowicz, *23 III 1939 Leningrad (obec. St. Petersburg), †9 XII 2010 St. Petersburg, rosyjski kompozytor. W latach 1954–57 studiował kompozycję pod kierunkiem G. Ustwolskiej i fortepian u W. Michelisa w szkole muzycznej przy konserwatorium w Leningradzie, później w tymże konserwatorium – kompozycję u W. Sałmanowa, W. Wołoszynowa i O. Jewłachowa (1957–62), fortepian u A. Logowinskiego. W latach 1962–65 odbył studia podyplomowe z kompozycji pod kierunkiem D. Szostakowicza. W 1965 rozpoczął pracę dydaktyczną na macierzystej uczelni (od 1986 jako profesor). Laureat Rosyjskiej Nagrody Państwowej im. Glinki (1978), w 1987 otrzymał tytuł Ludowego Artysty Rosysjkiego FSRR.
Tiszczenko to twórca o wyrazistej postawie stylistycznej skrystalizowanej już w latach studiów i konsekwentnie reprezentowanej w całej późniejszej twórczości. Indywidualny styl kompozytora został ukształtowany przez wiele wzorców, największy jednak wpływ miała nań muzyka D. Szostakowicza; świadczy o tym przywiązanie do pracy tematycznej jako głównego czynnika formotwórczego, a także liczne podobieństwa na płaszczyźnie melodyki, harmoniki oraz rytmiki czy instrumentacji. Muzyka Tiszczenki wykazuje ponadto silne zakorzenienie w tradycji, zwłaszcza w symfonice XIX oraz XX w., ponadto kompozytor chętnie posługuje się elementami dodekafonii, sięga także do tradycji ludów Dalekiego Wschodu (Tybet, Japonia) oraz muzyki renesansu i baroku. Tiszczenko wykorzystuje inspiracje w oryginalny sposób. Przebieg formy kształtowany jest zazwyczaj na bazie podstawowej myśli tematycznej, która następnie pojawia się w nowych ujęciach (np. harmonicznych, rytmicznych, fakturalnych) przy silnej tendencji do przywracania pierwotnej postaci motywicznej (często prostej i wyrazistej). Dla intensyfikacji napięcia Tiszczenko nierzadko wprowadza opozycyjną myśl melodyczną (będącą w istocie zdeformowanym tematem), która w kulminacji pełni rolę nadrzędną (II Koncert skrzypcowy, V i VII Symfonia), z reguły jako materiał ostinata. Forma, oparta na konflikcie, wykazuje epicki rozmach szerokich planów, głównie melodycznych. Cechy te są obecne również w koncertach, w których pierwiastek symfoniczny odgrywa rolę pierwszoplanową (sam Tiszczenko określa je jako symfonie koncertujące, zwłaszcza II Koncert skrzypcowy trwający ponad 50 minut). Do typowych środków należą również: stosowanie polifonii (technika fugowana, inwersja), dającej oryginalny efekty w zestawieniu z materiałem o folklorystycznej proweniencji, wyrazisty, często synkopowany rytm, powtarzanie głównych motywów na tle zmieniającej się narracji oraz charakterystyczne zwroty harmoniczne (m.in. zestawianie akordów durowych i molowych o wspólnych składnikach, np. cis-moll – C-dur).
Pomimo przywiązania do uporządkowania formalnego Tiszczenko kładzie nacisk na spontaniczność narracji, naturalność jej przebiegu, traktuje muzykę jako środek przekazu treści humanistycznych. Wskazuje na to częste sięganie do twórczości najwybitniejszych poetów i prozaików rosyjskich, m.in. A. Achmatowej, M. Cwietajewej – w czasach, kiedy ich dzieła były zakazane, a zainteresowanie nimi było uważane za manifestację poglądów antykomunistycznych. Wokalno-instrumentalne dzieła Tiszczenki były często głosem inteligenckiego sprzeciwu wobec tyranii i z tego też powodu napotykały na represje (m.in. wykonywanie ich w Filharmonii Leningradzkiej było zakazane na 7 lat po skandalizującej premierze Requiem 1967). W utworach scenicznych Tiszczenko chętnie przeplata elementy komiczne i tragiczne, jego balety oparte na bajkach Czukowskiego, z pozoru przeznaczone dla dzieci, posiadają moralizatorski wydźwięk przy sporym udziale czarnego humoru i ciętego dowcipu. Ważnym polem aktywności Tiszczenki jest muzyka teatralna; kompozytor nie traktuje jej wyłącznie użytkowo, lecz czyni zeń jedną z wykładni osobistych poglądów artystycznych i filozoficznych. Niektóre z opraw muzycznych doczekały się wersji estradowej (np. Symfonia puszkinowska powstała na podstawie muzyki do filmu Śmierć Puszkina).
Instrumenalne:
orkiestrowe:
I Symfonia 1961
II Symfonia „Marina” na chór i orkiestrę, sł. M. Cwietajewa, 1964
III Symfonia 1966
IV Symfonia z narratorem, sł. I. Turgieniew, 1974
V Symfonia 1976
VI Symfonia na sopran, alt i orkiestrę, sł. A. Najman, A. Achmatowa, M. Cwietajewa i inni, 1988
VII Symfonia 1994
Symfonia francuska 1958, zrewid. 1993
Sinfonia robusta 1970
Chronika błokady 1984
Symfonia puszkinowska 1998
Dante-sinfonii, cykl na motywach Boskiej Komedii Dantego, 1997–2005
Danaide, poemat symfoniczny, 1963, zrewid. 1994
Oktawy 1963
Palech 1965
Praeludium in E 1983
Concerto alla marcia na 16 solistów, 1989
Cyrk, suita, 1973
Żaworonok (‘skowronek’), suita, 1974
koncerty:
Koncert fortepianowy 1962
I Koncert skrzypcowy 1958, zrewid. 1964
II Koncert skrzypcowy 1981
Koncert na harfę, 1977
I Koncert wiolonczelowy z 17 instrumentami dętymi, perkusją i fisharmonią, 1963, 2. wersja z orkiestrą symfoniczną w oprac. D. Szostakowicza, 1969
II Koncert wiolonczelowy z 48 wiolonczelami, 12 kontrabasami i perkusją, 1969, 2. wersja z orkiestrą, 1979
Koncert na flet, fortepian i orkiestrę smyczkową, 1972
kameralne:
I Kwartet smyczkowy 1957
II Kwartet smyczkowy 1959
III Kwartet smyczkowy 1970
IV Kwartet smyczkowy 1980
V Kwartet smyczkowy 1984
2 utwory na ksylofon, wibrafon i fortepian, 1970
Kwintet fortepianowy 1985
Sobaczje sierdce na zespół kameralny, 1988
Koncert na klarnet i trio fortepianowe, 1990
Sonata na flet prosty i organy, 1999
Capriccio na skrzypce i fortepian, 1965
Fantazja na skrzypce i fortepian, 1994
na instrument solo:
Sonata na skrzypce, 1957
Sonata na skrzypce, 1975
Sonata na wiolonczelę, 1960
Sonata na wiolonczelę, 1979
4 utwory na tubę, 1985
I Sonata fortepianowa 1957, 2. wersja 1995
II Sonata fortepianowa 1960
III Sonata fortepianowa 1965
IV Sonata fortepianowa 1972
V Sonata fortepianowa 1973
VI Sonata fortepianowa 1976
VII Sonata fortepianowa z dzwonami, 1982
VIII Sonata fortepianowa 1986
IX Sonata fortepianowa 1992
X Sonata fortepianowa 1997
2 suity fortepianowe 1957
3 zagadki na fortepian, 1960
8 portrietow na 4 ręce, 1996
12 inwiencyj na organy, 1964
12 portrietow na organy, 1992
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
Yuefu na chór a cappella, sł. ze starożytnej poezji chińskiej, 1959
Eniergija na chór a cappella, 1959
Biełyj aist (‘białybocian), cykl na głos i fortepian, sł. O. Szestinski, 1958
Grustnyje piesni, cykl na głos i fortepian, sł. P.B. Shelley i inni, 1962
3 piesni na głos i fortepian, sł. M. Cwietajewa, 1970
Doroga na głos i fortepian, sł. O. Driz, 1974, zrewid. 1996
Czertioż (‘diabelski szkic’) na głos i fortepian, sł. W. Majakowski i inni, 1995
Zawieszczanije (‘testament’) na sopran, harfę i organy, sł. N. Zabołocki, 1986
Bratu na sopran, flet i harfę, sł. M. Lermontow, 1986
Sad muzyki na sopran, mezzosopran, barytona i trio fortepianowe, sł. A. Kuszner, 1987
Szlomo-mędrzec na sopran, bas, skrzypce i fortepian, sł. O. Driz, 1991
Lenin żyw na chór i orkiestrę, sł. W. Majakowski, 1959
Suzdal na sopran, tenor i orkiestrę kameralną, 1964
Requiem na sopran, tenor i orkiestrę, wg A. Achmatowej, 1966
Stuża (‘tęgi mróz’), aria na mezzosopran i orkiestrę, sł. tradycyjne, W. Tiendriakow, 1974
Sceniczne:
trylogia dziecięca wg K. Czukowskiego, 1968: Kradienoje sołnce, opera, libr. M. Bialik, Z. Korogodski i kompozytor, Mucha-cokotucha (‘bzycząca mucha’), balet, wyst. Leningrad 1979, Tarakaniszcze (‘karaluch’), operetka, libr. Z. Korogodski
Dwienadcat’, balet, libr. L. Jakobson wg A. Błoka, 1963, wyst. Leningrad 1964
Jarosławna, balet, libr. O. Winogradów wg Słowa o pułku Igora, 1974, wyst. Leningrad 1974
Beatrycze, cykl choreograficzno-symfoniczny na chór i orkiestrę wg Boskiej Komedii Dantego, 1997–2005 (część cyklu Dante-sinfonii)
***
orkiestracje dzieł D. Szostakowicza (Satyry, I Trio fortepianowe, 4 wiersze kapitana Liebiadkina, Antyformalisticzeskij Rajok), E. Griega, G. Mahlera
muzyka teatralna i filmowa