Tiszczenko, Boris

Tiszczenko Boris Iwanowicz, *23 III 1939 Leningrad (obec. St. Petersburg), †9 XII 2010 St. Petersburg, rosyjski kompozytor. W latach 1954–57 studiował kompozycję pod kierunkiem G. Ustwolskiej i fortepian u W. Michelisa w szkole muzycznej przy konserwatorium w Leningradzie, później w tymże konserwatorium – kompozycję u W. Sałmanowa, W. Wołoszynowa i O. Jewłachowa (1957–62), fortepian u A. Logowinskiego. W latach 1962–65 odbył studia podyplomowe z kompozycji pod kierunkiem D. Szostakowicza. W 1965 rozpoczął pracę dydaktyczną na macierzystej uczelni (od 1986 jako profesor). Laureat Rosyjskiej Nagrody Państwowej im. Glinki (1978), w 1987 otrzymał tytuł Ludowego Artysty Rosysjkiego FSRR.

Tiszczenko to twórca o wyrazistej postawie stylistycznej skrystalizowanej już w latach studiów i konsekwentnie reprezentowanej w całej późniejszej twórczości. Indywidualny styl kompozytora został ukształtowany przez wiele wzorców, największy jednak wpływ miała nań muzyka D. Szostakowicza; świadczy o tym przywiązanie do pracy tematycznej jako głównego czynnika formotwórczego, a także liczne podobieństwa na płaszczyźnie melodyki, harmoniki oraz rytmiki czy instrumentacji. Muzyka Tiszczenki wykazuje ponadto silne zakorzenienie w tradycji, zwłaszcza w symfonice XIX oraz XX w., ponadto kompozytor chętnie posługuje się elementami dodekafonii, sięga także do tradycji ludów Dalekiego Wschodu (Tybet, Japonia) oraz muzyki renesansu i baroku. Tiszczenko wykorzystuje inspiracje w oryginalny sposób. Przebieg formy kształtowany jest zazwyczaj na bazie podstawowej myśli tematycznej, która następnie pojawia się w nowych ujęciach (np. harmonicznych, rytmicznych, fakturalnych) przy silnej tendencji do przywracania pierwotnej postaci motywicznej (często prostej i wyrazistej). Dla intensyfikacji napięcia Tiszczenko nierzadko wprowadza opozycyjną myśl melodyczną (będącą w istocie zdeformowanym tematem), która w kulminacji pełni rolę nadrzędną (II Koncert skrzypcowy, V i VII Symfonia), z reguły jako materiał ostinata. Forma, oparta na konflikcie, wykazuje epicki rozmach szerokich planów, głównie melodycznych. Cechy te są obecne również w koncertach, w których pierwiastek symfoniczny odgrywa rolę pierwszoplanową (sam Tiszczenko określa je jako symfonie koncertujące, zwłaszcza II Koncert skrzypcowy trwający ponad 50 minut). Do typowych środków należą również: stosowanie polifonii (technika fugowana, inwersja), dającej oryginalny efekty w zestawieniu z materiałem o folklorystycznej proweniencji, wyrazisty, często synkopowany rytm, powtarzanie głównych motywów na tle zmieniającej się narracji oraz charakterystyczne zwroty harmoniczne (m.in. zestawianie akordów durowych i molowych o wspólnych składnikach, np. cis-moll – C-dur).

Pomimo przywiązania do uporządkowania formalnego Tiszczenko kładzie nacisk na spontaniczność narracji, naturalność jej przebiegu, traktuje muzykę jako środek przekazu treści humanistycznych. Wskazuje na to częste sięganie do twórczości najwybitniejszych poetów i prozaików rosyjskich, m.in. A. Achmatowej, M. Cwietajewej – w czasach, kiedy ich dzieła były zakazane, a zainteresowanie nimi było uważane za manifestację poglądów antykomunistycznych. Wokalno-instrumentalne dzieła Tiszczenki były często głosem inteligenckiego sprzeciwu wobec tyranii i z tego też powodu napotykały na represje (m.in. wykonywanie ich w Filharmonii Leningradzkiej było zakazane na 7 lat po skandalizującej premierze Requiem 1967). W utworach scenicznych Tiszczenko chętnie przeplata elementy komiczne i tragiczne, jego balety oparte na bajkach Czukowskiego, z pozoru przeznaczone dla dzieci, posiadają moralizatorski wydźwięk przy sporym udziale czarnego humoru i ciętego dowcipu. Ważnym polem aktywności Tiszczenki jest muzyka teatralna; kompozytor nie traktuje jej wyłącznie użytkowo, lecz czyni zeń jedną z wykładni osobistych poglądów artystycznych i filozoficznych. Niektóre z opraw muzycznych doczekały się wersji estradowej (np. Symfonia puszkinowska powstała na podstawie muzyki do filmu Śmierć Puszkina).