Theodorakis, Mikis

Theodorakis Mikis, *29 VII 1925 wyspa Chios, †2 IX 2021 Ateny, grecki kompozytor. W latach II wojny światowej wstąpił do partii komunistycznej i działał w ruchu oporu, był kilkakrotnie aresztowany, torturowany, podczas wojny domowej w latach 1946–48 więziony i deportowany na wyspy Ikaria i Makronisos. W latach 1943–50 studiował w konserwatorium w Atenach u F. Oikonomidisa. Od 1954 do 1959 kontynuował jako stypendysta studia w konserwatorium w Paryżu u O. Messiaena (analiza muzyczna) i E. Bigota (dyrygentura). Po powrocie do Grecji założył w 1962 Małą Ateńską Orkiestrę Symfoniczną. Prowadził działalność polityczną, od 1963 kierował Młodzieżówką Demokratyczną im. Lambrakisa. W 1964 został członkiem greckiego parlamentu z ramienia lewicy. W 1967 po przejęciu władzy przez juntę wojskową stanął na czele podziemnego Frontu Patriotycznego. Został uwięziony i zesłany do obozu koncentracyjnego. Zwolniony w 1970 po międzynarodowych protestach (m.in. D. Szostakowicza, I. Strawińskiego, L. Bernsteina i P. Bouleza) wyjechał do Francji; działał na rzecz przywrócenia w Grecji demokracji, koncertował w wielu krajach z własnym zespołem. Po upadku reżimu w 1974 wrócił do ojczyzny. W latach 1981–86 i 1989–93 był członkiem parlamentu, od 1990 do 1992 ministrem bez teki, ponadto w latach 1993–94 generalnym dyrektorem muzycznym orkiestry i chóru greckiego radia i telewizji. W latach 90. odbywał z zespołem tournées po Europie, Ameryce Północnej i Południowej, Południowej Afryce, w 2003 po Australii.

Przez całe życie zaangażowany w działalność polityczną i na rzecz praw człowieka, publikował liczne teksty o kulturze i polityce. Otrzymał Leninowską Nagrodę Pokoju (1983), Onassis Prize (2000), nagrodę IMC UNESCO (2005), Order Zasługi Wielkiego Księstwa Luksemburga (2005), tytuł oficera (1996) i komandora (2007) Orderu Legii Honorowej. W 2000 roku nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.

Theodorakis jest autorem ponad 1000 dzieł – pieśni, utworów orkiestrowych, kameralnych, oper, oratoriów, muzyki teatralnej i filmowej. W latach studiów w Paryżu poznał muzyczną awangardę, nie poszedł jednak tą drogą; jego postawę artystyczną zdeterminowało pragnienie stworzenia szkoły narodowej i muzyki dla mas. Przełom wyznaczył cykl Epitafios, w którym koegzystują elementy greckiej muzyki ludowej, popularnej (rebetiko – pieśń ubogich przedmieść) i liturgicznej. Poprzez połączenie elementów folkloru miejskiego i wiejskiego (często z Krety, np. rizitiko), muzyki bizantyjskiej, greckiego instrumentarium, modalności, chromatyki z technikami współczesnymi Theodorakis stworzył rozpoznawalny, silnie emocjonalny styl, z wyczuwalnym wpływem Szostakowicza i Strawińskiego. Jego utwory wyróżnia śpiewna melodia i rytm oparty na formułach greckich tańców, jak np. w stworzonym na potrzeby filmu Grek Zorba tańcu sirtaki (taniec Zorby). Do szczególnie złożonych pod tym względem kompozycji należy Canto General, w którym rytmy greckie zestawione są z latynoskimi. Utwory religijne wpisują się w nurt muzyki kościoła bizantyjskiego.

W latach 60. i 70. Theodorakis tworzył głównie pieśni na głos z fortepianem lub greckim zespołem ludowym, nawiązujące do greckiej tradycji muzycznej i poetyckiej, często w kilku aranżacjach, oraz tzw. utwory metasymfoniczne (m.in. Aksion Esti) na wokalno-instrumentalne zespoły symfoniczno-popularne. W latach 80. zwrócił się w stronę symfoniki, później muzyki scenicznej. W wielkorozmiarowych pod względem obsady i czasu trwania operach Medea, Elektra, Antygona („trylogia liryczna”) nośnikiem ekspresji jest ciągła melodia o pieśniowej proweniencji; chór odgrywa rolę podobną jak w tragedii greckiej. Lżejszy charakter ma Lizystrata, w której występuje m.in. śpiewak muzyki popularnej i ważne miejsce zajmują pieśni oraz tańce.

Theodorakis przywiązywał szczególną wagę do słowa; sięgał po wiersze wybitnych poetów, głównie greckich. Sam też parał się poezją. Zafascynowany greckim dramatem, wielokroć powracał do tematu Antygony i Elektry; na potrzeby libretta do Medei przetłumaczył tragedię Eurypidesa na współczesną grekę. Swoją twórczość traktował integralnie, stąd liczne autozapożyczenia i aranżacje – np. Rapsodia na wiolonczelę i orkiestrę oparta jest na Ta Lyrikotera i Ta Lyrikotata, balet Grek Zorba nawiązuje do ścieżki dźwiękowej z filmu, w której z kolei wykorzystany został materiał Karnawału greckiego.

Literatura: M. Theodorakis Oi dromoi tou archangelou, 4 t., Ateny 1987–88, wyd. niem. Die Wege des Erzengels, 3 t., Echternach 1987, 1988, 1992 (autobiografia); G. Giannaris Mikis Theodorakis, Nowy Jork 1972; G. Holst Theodorakis. Myth and Politics in Modern Greek Music, Amsterdam 1980, wyd. gr. Ateny 1980; G. Wagner Mikis Theodorakis. Eine Leben für Griechenland, Echternach 1983, 2. wyd. 1995, wyd. fr. Herborn 2000, wyd. gr. Ateny 2002; A. Koutoulas (Kutulas) O mousikos Theodorakis, Ateny 1998; M. Theodorakis Bis er wieder tanzt. Erinnerungen, tłum. z jęz. gr. A. i I. Koutoulas, Frankfurt n. Menem 2001; G. Logothetis Mikis Theodorakis. El alma griega, wyd. w jęz. ang., tłum. Ph. Chatzopoulos, Ateny 2004; H. Hermann Der Rhythmus der Freiheit. Die autorisierte Theodorakis Biografie, Berlin 2008; A. Koutoulas Ein Leben in Bildern, Moguncja 2010; A. Mouyis Mikis Theodorakis. Finding Greece in His Music, Korfu 2010; Y. Archimandritis Mikis Theodorakis: i zoi mou, Ateny 2011, wyd. fr. Mikis Théodorakis par lui-même, tłum. A.-L. Brisac i F. Lozet, Arles 2011; G. Folkerts Mikis Theodorakis. Seine musikalische Poetik, Neumünster 2015; W. Aswestopoulos Mikis Theodorakis. Komponist, Friedensstifter, Volksheld, Frankfurt n. Menem 2018; Der Kosmos des Mikis Theodorakis. Artikel, Reden, Interviews, red. S. Canali, Frankfurt n. Menem 2019.