Theile, Johann

Theile [tˊajl^e] Johann, *29 VII 1646 Naumburg, pogrzeb. 24 VI 1724 Naumburg, niemiecki kompozytor, teoretyk, pedagog. Muzyki uczył się u J. Schefflera, kantora w Magdeburgu, w latach 1666–72 studiował prawo na uniwersytecie w Lipsku. Należał tam do Collegium musicum, a równocześnie studiował kompozycję u H. Schütza w Weissenfels. W 1673 przebywał w Lubece, gdzie poznał J.A. Reinckena i D. Buxtehudego, w tym samym roku został kapelmistrzem w Gottorf na dworze ks. Christiana Albrechta. W latach 1675–85 działał w Hamburgu, gdzie 2 I 1678, na otwarcie opery przy Gänsemarkt, wystawiono jego pierwsze dzieło sceniczne Adam und Eva. W latach 1685–91 był kapelmistrzem w Wolfenbüttel, następnie do ok. 1694 pozostawał na służbie u ks. Christiana II w Merseburgu; w późniejszym czasie przebywał w Halle, utrzymywał też kontakty z dworem w Berlinie. Ostatnie lata życia (od ok. 1718) spędził w Naumburgu.

Twórczość Theilego reprezentuje głównie protestancką muzykę religijną. Wyróżniającym się dziełem jest pasja wg św. Mateusza, dedykowana Christianowi Albrechtowi i jego żonie Fryderyce Amalii, stanowiąca bardzo ważne ogniwo w rozwoju pasji niemieckiej. Partie pojedynczych osób są ujmowane na sposób monodyczny; narracja ewangelisty powierzona zostaje tenorowi, partia Chrystusa – basowi, przy czym ewangeliście i innym postaciom towarzyszy tylko basso continuo, przy wypowiedziach Chrystusa prócz basso continuo rozbrzmiewają 2 viole da gamba. Jako jeden z pierwszych Theile wprowadził do pasji teksty spoza Ewangelii, ujmując je w śpiew solowy; takimi słowno-muzycznymi wstawkami są 4 arie utrzymane w stylu pieśniowym z instrumentalnymi ritornelami. Wzbogacają one kompozycję pod względem formalnym i ewokują akcenty liryczne, stanowiąc znaczącą innowację strukturalną, przeobrażającą tradycyjną historię pasyjną w kierunku pasji typu oratoryjnego, z czym współgra też podział dzieła na 2 akty. Recytatywy przebiegają w spokojnym rytmie, bazują na dźwiękach repetycyjnych, dystansują się od afektowanej melodyki, a chóralno-instrumentalne turbae odznaczają się umiarkowaną ekspresją. Pozostałe utwory religijne są zróżnicowane obsadowo (od sopranu solo, 2 skrzypiec i basso continuo po rozbudowany aparat wykonawczy, obejmujący 5-głosowy chór, 2 skrzypiec, 2 wiole, fagot, 2 clarini, 2 cornetti, 3 puzony, kotły, basso continuo), urozmaicone też pod względem opracowania muzycznego, m.in. dzięki zmianom tonacji, metrum, materiału tematycznego, dyspozycji solo i tutti.; w wielu kompozycjach ujawniają się wyraźne wpływy kantatowe. Twórczość Theilego jest stylistycznie dość jednolita, o tradycyjnym zabarwieniu; świadczy o tym ścisłe traktowanie dysonansów, konwencjonalne obrazowanie słów, prosta harmonia, jedynie okazjonalnie stosowana chromatyka. Niektóre utwory wyraźnie nawiązują do stile antico (msze z 1673). Kompozytor wykazywał też predylekcję do stosowania techniki imitacyjnej, był jednym z pierwszych twórców, którzy pisali fugi wokalne.

Theile należał do znaczących twórców opery niemieckiej, z jego dzieł scenicznych zachowały się jednak tylko libretta, które dokumentują zainteresowania tematyką religijną i mitologiczną.

W swojej epoce uznawany był za autorytet w dziedzinie kontrapunktu. Naukę kontrapunktu zawarł w kilku traktatach, najpełniej w Das musikalische Kunstbuch, gdzie szczególnie wiele uwagi poświęcił kontrapunktowi wielokrotnemu (podwójnemu, potrójnemu, poczwórnemu). Metodą wykładu nie stały się tu, jak u innych autorów, opisy, objaśnienia czy dłuższe wywody, ale prezentacje kompozycji (m.in. kanonów, arii, suit, sonat) ilustrujących określone techniki, środki kontrapunktowe i służących za wzory do naśladowania.

Literatura: B. Engelke Die Gottorfer Hofkapelle unter J. Theile Und M. Colerus, „Kieler Blätter” 1943; B. Smallman The Background of Passion Music. J.S. Bach and his Predecessors, Londyn 1957, 2. wyd. poszerz. 1970; H.Ch. Wolff Die Barockoper in Hamburg 1678–1738, 2 t., Wolfenbüttel 1957; P. Walker From Renaissance „fuga” to Baroque Fugue, „Schütz-Jahrbuch” VII–VIII, 1985–86; D.G. Yearsley Ideologies of Learned Counterpoint in the Northern German Baroque, dysertacja uniwersytetu w Stanford 1995; S. Blaut J. Theiles. Weltliche Arien und Canzonetten (Leipzig 1667). Beispiele aus dem Repertoire des frühen Leipziger Collegium musicum, „Händel-Jahrbuch” XLVII, 2001.