logotypes-ue_ENG

Theile, Johann

Biogram i literatura

Theile [tˊajle] Johann, *29 VII 1646 Naumburg, pogrzeb. 24 VI 1724 Naumburg, niemiecki kompozytor, teoretyk, pedagog. Muzyki uczył się u J. Schefflera, kantora w Magdeburgu, w latach 1666–72 studiował prawo na uniwersytecie w Lipsku. Należał tam do Collegium musicum, a równocześnie studiował kompozycję u H. Schütza w Weissenfels. W 1673 przebywał w Lubece, gdzie poznał J.A. Reinckena i D. Buxtehudego, w tym samym roku został kapelmistrzem w Gottorf na dworze ks. Christiana Albrechta. W latach 1675–85 działał w Hamburgu, gdzie 2 I 1678, na otwarcie opery przy Gänsemarkt, wystawiono jego pierwsze dzieło sceniczne Adam und Eva. W latach 1685–91 był kapelmistrzem w Wolfenbüttel, następnie do ok. 1694 pozostawał na służbie u ks. Christiana II w Merseburgu; w późniejszym czasie przebywał w Halle, utrzymywał też kontakty z dworem w Berlinie. Ostatnie lata życia (od ok. 1718) spędził w Naumburgu.

Twórczość Theilego reprezentuje głównie protestancką muzykę religijną. Wyróżniającym się dziełem jest pasja wg św. Mateusza, dedykowana Christianowi Albrechtowi i jego żonie Fryderyce Amalii, stanowiąca bardzo ważne ogniwo w rozwoju pasji niemieckiej. Partie pojedynczych osób są ujmowane na sposób monodyczny; narracja ewangelisty powierzona zostaje tenorowi, partia Chrystusa – basowi, przy czym ewangeliście i innym postaciom towarzyszy tylko basso continuo, przy wypowiedziach Chrystusa prócz basso continuo rozbrzmiewają 2 viole da gamba. Jako jeden z pierwszych Theile wprowadził do pasji teksty spoza Ewangelii, ujmując je w śpiew solowy; takimi słowno-muzycznymi wstawkami są 4 arie utrzymane w stylu pieśniowym z instrumentalnymi ritornelami. Wzbogacają one kompozycję pod względem formalnym i ewokują akcenty liryczne, stanowiąc znaczącą innowację strukturalną, przeobrażającą tradycyjną historię pasyjną w kierunku pasji typu oratoryjnego, z czym współgra też podział dzieła na 2 akty. Recytatywy przebiegają w spokojnym rytmie, bazują na dźwiękach repetycyjnych, dystansują się od afektowanej melodyki, a chóralno-instrumentalne turbae odznaczają się umiarkowaną ekspresją. Pozostałe utwory religijne są zróżnicowane obsadowo (od sopranu solo, 2 skrzypiec i basso continuo po rozbudowany aparat wykonawczy, obejmujący 5-głosowy chór, 2 skrzypiec, 2 wiole, fagot, 2 clarini, 2 cornetti, 3 puzony, kotły, basso continuo), urozmaicone też pod względem opracowania muzycznego, m.in. dzięki zmianom tonacji, metrum, materiału tematycznego, dyspozycji solo i tutti.; w wielu kompozycjach ujawniają się wyraźne wpływy kantatowe. Twórczość Theilego jest stylistycznie dość jednolita, o tradycyjnym zabarwieniu; świadczy o tym ścisłe traktowanie dysonansów, konwencjonalne obrazowanie słów, prosta harmonia, jedynie okazjonalnie stosowana chromatyka. Niektóre utwory wyraźnie nawiązują do stile antico (msze z 1673). Kompozytor wykazywał też predylekcję do stosowania techniki imitacyjnej, był jednym z pierwszych twórców, którzy pisali fugi wokalne.

Theile należał do znaczących twórców opery niemieckiej, z jego dzieł scenicznych zachowały się jednak tylko libretta, które dokumentują zainteresowania tematyką religijną i mitologiczną.

W swojej epoce uznawany był za autorytet w dziedzinie kontrapunktu. Naukę kontrapunktu zawarł w kilku traktatach, najpełniej w Das musikalische Kunstbuch, gdzie szczególnie wiele uwagi poświęcił kontrapunktowi wielokrotnemu (podwójnemu, potrójnemu, poczwórnemu). Metodą wykładu nie stały się tu, jak u innych autorów, opisy, objaśnienia czy dłuższe wywody, ale prezentacje kompozycji (m.in. kanonów, arii, suit, sonat) ilustrujących określone techniki, środki kontrapunktowe i służących za wzory do naśladowania.

Literatura: B. Engelke Die Gottorfer Hofkapelle unter J. Theile Und M. Colerus, „Kieler Blätter” 1943; B. Smallman The Background of Passion Music. J.S. Bach and his Predecessors, Londyn 1957, 2. wyd. poszerz. 1970; H.Ch. Wolff Die Barockoper in Hamburg 16781738, 2 t., Wolfenbüttel 1957; P. Walker From Renaissance „fuga” to Baroque Fugue, „Schütz-Jahrbuch” VII–VIII, 1985–86; D.G. Yearsley Ideologies of Learned Counterpoint in the Northern German Baroque, dysertacja uniwersytetu w Stanford 1995; S. Blaut J. Theiles. Weltliche Arien und Canzonetten (Leipzig 1667). Beispiele aus dem Repertoire des frühen Leipziger Collegium musicum, „Händel-Jahrbuch” XLVII, 2001.

Kompozycje, prace i edycje

Kompozycje (zach. w rkp., głównie Berlin, Uppsala, Hamburg, jeśli nie podano inaczej):

Religijne:

34 utwory, m.in.: Passio Domini nostri Jesu Christi (…) nach dem Heiligen Evangelisten Matthäo na 5 głosów, 4 wiole i b.c.,
Lubeka 1673

Pars prima missarum, 6 mszy na 4 głosy i b.c., Wismar 1673

msza na 5 głosów, 2 skrzypiec, 2 wiole, 2 cornetti i b.c.

msza na 5 głosów i b.c.

22 oprac. psalmów łac. i niem.

Świeckie:

opery (wyst. Hamburg, muzyka zaginiona, libretta w rkp.):

Adam und Eva, oder Der erschaffene, gefallene und auffgerichtete Mensch, wyst. 1678

Orontes, der verlohme und wieder gefundene königliche Prinz aus Candia, in einem Sing-Spiel, wyst. 1678

Die Geburth Christi, wyst. 1681

Weltlicher Arien und Canzonetten erstes, anderes und drittes Zehen na 1–2, 4 głosy, 4 instrumenty i b.c., Lipsk 1667

Unser Matz hat einen grossen langen Bart, madrygał na 3 głosy i b.c.

Instrumentalne:

2 sonaty a 4

 

Prace (zach. w rkp., Berlin, jeśli nie podano inaczej):

Opus musicalis compositionis… (katalog własnych utworów), Merseburg 1708

Das musikalische Kunstbuch (najpełniejsza wersja w odpisie J.G. Walthera)

Curieuser Unterricht von den gedoppelten Contrapuncten

Contrapuncta praecepta

Von den dreifachen Contrapuncten

Gründlicher Unterricht von den gedoppelten Contrapuncten

Von dem vierfachen Contrapunct alla octava

 

Edycje:

pasję wyd. F. Zelle, «Denkmäler Deutscher Tonkunst» XVII, 1904, 2. wyd. zrewid. HJ. Moser 1958

1 sonatę pt. Suite… wyd. M. Seiffert, «Organum» III, 19, Lipsk 1929

Unser Matz, wyd. H.J. Moser w Corydon…, t. 2, Brunszwik 1933, przedr. Hildesheim 1966

Du falsches Herze, wyd. H.J. Moser w Corydon…, t. 2, Brunszwik 1933, przedr. Hildesheim 1966

Das musikalische Kunstbuch, 2 msze, wyd. C. Dahlhaus, «Denkmäler Norddeutscher Musik» I, Kassel 1965

Weltliche Arien und Canzonetten, wyd. S. Blaut, Lipsk 2004