Tarasti, Eero

Tarasti [t'a~] Eero Aarne Pekka, *27 IX 1948 Helsinki, fiński muzykolog i semiotyk. W latach 1967–75 studiował w Helsinkach muzykologię na uniwersytecie i fortepian w Akademii Muzycznej im. Sibeliusa, a także w Wiedniu (1972) i u J. Févriera w Ecole Normale de Musique w Paryżu (1973), ponadto odbył studia w dziedzinie semiotyki w Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales w Paryżu pod kierunkiem A.J. Greimasa (1974–75) i na Universidade Federal w Rio de Janeiro (1976). W 1978 uzyskał stopień doktora na uniwersytecie w Helsinkach i rozpoczął pracę na uniwersytecie w Jyväskylä, w latach 1979–83 jako profesor nauk humanistycznych, a od 1983 do 1984 profesor muzykologii, od 1984 jest profesorem muzykologii na uniwersytecie w Helsinkach. Tarasti jest założycielem i prezesem Suomen Semiotiikan Seura / Semiotic Society of Finland (od 1979) i Musiikki Seura / Music Society przy uniwersytecie w Helsinkach (od 1989), pełni funkcję dyrektora m.in.: międzynarodowego projektu badawczego Musical Signification (od 1986), International Semiotics Institute (ISI) w Imatrze (od założenia 1988), Finnish Network University of Semiotics (od 2004), projektu badawczego Suomalainen Tiedeakatemia (‘fińskiej akademii nauk’) p.n. Philosophies of Performance (2008–09); był przewodniczącym Suomen Estetiikan Seura I Finnish Society for Aesthetics (1986–87) i Suomen Musiikkitieteellinen Seura I Finnish Musicological Society (1995–98). Ponadto jest członkiem wielu akademii oraz stowarzyszeń na całym święcie, m.in. International Association for Semiotic Studies (od 1979, w latach 1990–2004 wiceprzewodniczący, od 2004 przewodniczący), Academia Europaea (od 1987), Suomen Tiedeseura / Finnish Science Society (od 1998), Conseil Scientifique et Ecole Doctorale Arts Plastiques, Esthétique et Sciences de l’Art na Sorbonie w Paryżu (od 1998), Jugoiztocznoewropejski Centyr za Semioticzni Izsledwanija / South-Eastern European Semiotic Center (od 2000), Istituto Italiano di Scienze Umane w Bolonii kierowanego przez Umberto Eco (od 2005). Prowadził zajęcia jako profesor gościnny na uniwersytecie w Paryżu (1995, 2002, 2008), w Tartu w Estonii (1997–98), w University of Minnesota w Minneapolis (1999) i w Aix en Provence (2002); wykładał gościnnie w czołowych ośrodkach semiotycznych w licznych krajach europejskich, Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Brazylii, Argentynie, Chile, Peru i Japonii. Uzyskał tytuły doktora honoris causa Indiana University w Bloomington (1997), Eesti Muusikaja Teatriakadeemia w Tallinie (1999), Now Byłgarski Uniwersitet w Sofii (2001). Od lat 70. jest autorem i redaktorem licznych książek z dziedziny semiotyki, wydawanych w ramach międzynarodowego projektu Musical Signification. Zasiada w komitetach redakcyjnych czasopism z dziedziny semiotyki, m.in. południowo-amerykańskiego „DeSignis”, hiszpańskiego „Signa”, estońskiego „Seemiootikee”, litewskiego „Lithuanian musicology” oraz uczestniczy w opracowaniach edycji dzieł wszystkich J. Sibeliusa; współuczestniczył w zorganizowaniu ok. 80 międzynarodowych seminariów, sympozjów i konferencji. Za swoją działalność otrzymał wiele nagród i odznaczeń w Finlandii, m.in. Snellman Palkinto / J.V. Snellman Prize przyznaną przez uniwersytet w Helsinkach (1997), Helsingin Tiedepalkinto / The Science Prize m. Helsinki (1998), medal I klasy Valkoisen Ruusun Ritarikunta / Order of the White Rose (1999) oraz za granicą, m.in. Ordem de Rio Branco w Brazylii (2000), Chevalier de l’Ordre des Palmes Académiques we Francji (2004).

Tarasti jest obecnie najwybitniejszym przedstawicielem semiotyki muzycznej; jego międzynarodowa kariera rozpoczęła się od opublikowania pracy doktorskiej Myth and Music, w której rozpatrzył związki między mitem i muzyką, nawiązując do strukturalizmu C. Levi-Straussa, R. Barthesa i semiotyki A.J. Greimasa oraz teorii filozoficznych i socjologicznych XX w. Analizując utwory wykorzystujące tematykę mityczną w muzyce i porównując analogiczne mity: Zygfryd (Wagner), Kullervo (Sibelius), Król Edyp (Strawiński), Tarasti rozważa, w jaki sposób struktura mitu może być jednocześnie strukturą kompozycji muzycznej. W tej pionierskiej pracy po raz pierwszy zastosował terminy, które stały się centralne dla jego późniejszej teorii semiotycznej: dyskurs, czyli traktowanie muzyki w kategoriach językowych (przejęty od G. Levi-Straussa) oraz izotopy, czyli warianty i pochodne „semów”, najmniejszych znaczących cząstek języka (od A.J. Greimasa).

Zagadnienia te zostały rozwinięte w pracy A Theory of Musical Semiotics, stanowiącej syntezę najważniejszych teorii semiotycznych (strukturalnej A.J. Greimasa, ikonicznej E. Kurtha, teorii intonacji B. Asafjewa, logiki modalnej G. von Wrighta, teorii znakowej C. Peirce’a) na gruncie schenkerowskiej analizy muzycznej. Tarasti dzieli muzyczny dyskurs na dwa poziomy: jawny (manifest) i immanentny (immanent). Na poziomie pierwszego wyróżnia modele techniczne (konstruujące muzyczną powierzchnię) i ideologiczne (społeczne nawyki wartościujące jej powierzchnię), na drugi poziom mają wpływ struktury komunikacji (zespół norm stylistycznych i oczekiwań) oraz znaczenia (charakterystyczne i ekspresywno-indywidualne formy). Porozumienie pomiędzy nimi wytwarza muzyczną powierzchnię, obdarzając ją dynamizmem i ekspresywnością. Tarasti opisuje muzykę z narracyjnego punktu widzenia, choć pozamuzyczne elementy narracyjne nie są dla niego najważniejsze; próbuje zdefiniować trajektorię narracyjną na podstawie analizy głębokiej struktury muzyki. Od szkoły strukturalnej Tarasti zapożyczył pojęcie izotopów jako podstawę analizy muzycznej na poziomie strukturalnym i formalnym, natomiast od szkoły ikonicznej zaczerpnął energetyzm E. Kurtha. Rola energii, która decyduje o całości przebiegu muzycznego, stanowi dla Tarastiego klucz do rozumienia dyskursu muzycznego. Poprzez izotopy traktowane bardzo szeroko jako „głęboka” struktura kompozycji (Ursatz Schenkera), tematyczność (wg Retiego), technika kompozycji, gatunek, styl, faktura, topiki (nazywane przez Tarastiego mitemami) następuje wytworzenie aktoryczności (actoriality), która łączy się z pojęciem muzycznych aktorów, czyli motywów i tematów muzycznych będących elementarnym źródłem energii, podobnie jak bohaterowie literaccy. Znaki muzyczne oparte są na trójdzielności znakowej Peirce’a: obiekt do którego znak się odnosi, reprezentant czyli sam znak oraz interpretant, który łączy dwa pierwsze ze sobą. Zgodnie z tą teorią Tarasti wyróżnia: 1. znaki w relacji do obiektu (ikony, indeksy, symbole), 2. znaki same dla siebie (legisigns, qualisigns, sinsigns), 3. znaki w relacji do interpretanta (rhemes, dicents, arguments). Tarasti sugeruje, że wszystkie znaki mogą mieć interpretantów, kierując naszą uwagę na pozamuzyczne elementy (exteroceptive) lub na związki wewnątrz samej muzyki (interoceptive). Najwięcej uwagi poświęca tym ostatnim, interpretując muzyczną ikoniczność jako repetycję i podobieństwo, indeksalność jako czynnik decydujący o muzycznej ciągłości i spoistości dzieła, a symboliczność jako relację, która nawiązuje do szerszego schematu ponad specyficzną muzyczną materią (kowencjonalność, reprezentowanie). Tarasti rozwija Greimasowski kwadrat semiotyczny, w którym jeden termin i jego negacja są rozmieszczone na jednej osi, natomiast kontrastujący bądź komplementarny termin jest wraz ze swoją negacją rozmieszczony na drugiej.

Nowy rozdział w teorii semiotycznej autora reprezentuje praca Existential Semiotics, zbiór esejów, w których Tarasti zwraca się w kierunku filozoficznej strony semiotyki z licznymi odniesieniami do dzieł E. Husserla, G.W.F. Hegla, S. Kierkegaarda, K. Jaspersa i M. Heideggera. Muzyka pojawia się w niej już nie jako obiekt, ale jako złożona sytuacja obejmująca wiele różnych elementów. Wraz z tą pracą Tarasti odchodzi od klasycznej semiotyki, konstytuując własną semiotyczną terminologię (m.in. transcendencja, metamodalności, moi/soi) i wprowadzając nowe kategorie znaków. Semiotyka egzystencjalna, w której muzyka rozpatrywana jest jako sztuka interdyscyplinarna pozostaje — jak to podkreśla sam autor — ciągle w procesie powstawania. Z późniejszych prac Tarastiego należy wspomnieć o zbiorze esejów i artykułów Signs of Music. A Guide to Musical Semiotics, który jest rodzajem kompendium semiotyki muzycznej przedstawiającym jej najważniejsze zagadnienia i teorie. Pośród prac muzykologicznych na uwagę zasługuje także biografia H. Villi-Lobosa.

Twórczość Tarastiego stanowi cenny wkład w rozwój semiotyki muzycznej. Opierając się na czołowych teoriach semiotycznych XX w. autor dokonuje ich syntezy na gruncie muzycznym, tworząc uniwersalną teorię bazującą na schenkerowskiej analizie muzycznej. Koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniach muzyki klasyczno-romantycznej, ze szczególną uwagą analizując twórczość m.in. Beethovena, Chopina, Liszta, Wagnera i Sibeliusa. Teorie Tarastiego podkreślają związki pomiędzy muzykologią i semiotyką, stawiając pytanie o wagę muzycznego znaczenia w szerokiej relacji do estetyki, sztuki, lingwistyki, filozofii, socjologii, antropologii, historii, kompozycji, interpretacji i praktyki wykonawczej. Postawa Tarastiego łączy w sobie wnikliwą dokładność z intuicyjną otwartością na nowe idee, poszerzając tym samym rozumienie i odczytywanie znaczeń muzyki. Tarasti jako pedagog podróżuje po całym świecie, liczne związki łączą go z Polską, gdzie bywa często zapraszany na konferencje, seminaria i sesje muzykologiczne (Katowice, Kraków, Poznań).

Literatura: M. Jabłoński Muzyka jako znak. Wokół semiotyki muzyki Eera Tarastiego, Poznań 1999.