Svendsen, Johan

Svendsen [sw’ens^en] Johan Severin, *30 IX 1840 Christiania (obec. Oslo), †14 VI 1911 Kopenhaga, norweski kompozytor i dyrygent. Pod kierunkiem ojca, muzyka wojskowego, uczył się gry na skrzypcach, klarnecie i flecie; mając 9 lat grywał w orkiestrze tanecznej w Christianii, dla tejże orkiestry od 11 roku życia komponował tańce i marsze. W 1855 wstąpił do armii, grał na klarnecie w orkiestrze wojskowej, w latach 1857–59 jako skrzypek orkiestry teatralnej uczestniczył w koncertach abonamentowych zapoznając się z repertuarem symfonicznym. W 1860 zadebiutował jako dyrygent w Bergen. Postępy w nauce gry na skrzypcach u F. Ursina, a następnie lekcje u K. Arnolda oraz spotkanie w 1859 z O. Bullem skłoniły go do podjęcia w 1862 podróży koncertowych przez Szwecję i Danię do północnych Niemiec. Dzięki uzyskaniu królewskiego stypendium, w 1863 podjął studia w konserwatorium w Lipsku u F. Davida (skrzypce), M. Hauptmanna (teoria muzyki) i C. Reineckego (kompozycja); wskutek sforsowania lewej ręki zmuszony był zawiesić studia wiolinistyczne i zwrócił się ku kompozycji; od 1865 dyrygował orkiestrą konserwatorium. W 1866 otrzymał I nagrodę konserwatorium za Oktet op. 3; w 1867 ukończył studia, przedstawiając I Symfonię i udał się w podróż przez Kopenhagę (gdzie poznał N. Gadego), Szkocję, Wyspy Owcze do Islandii. W X dał w Christianii koncert kompozytorski (m.in. I Symfonia); E. Grieg w anonimowej recenzji wysoko ocenił talent Svendsena jako kompozytora i dyrygenta, jednak Svendsen zrażony chłodnym przyjęciem przez publiczność wrócił do Lipska. W latach 1868–70 przebywał w Paryżu, prezentując swe utwory kameralne; w 1869 wykonał tam z Saint-Saënsem II Sonatę G-dur na skrzypce i fortepian Griega, który dedykował mu tę kompozycję. W 1870 przy okazji wykonania Oktetu w Weimarze zetknął się z Lisztem i C. Tausigiem. W 1871 został koncertmistrzem orkiestry Euterpe w Lipsku, przebywał też krótko w Nowym Jorku, gdzie poślubił poznaną w Paryżu Sarę Levett. W 1872 wziął udział jako skrzypek w wykonaniu IX Symfonii Beethovena pod dyrekcją Wagnera na uroczystości erygowania teatru w Bayreuth; Wagner i jego żona Cosima zostali rodzicami chrzestnymi Sary, żony Svendsena. W latach 1872–77 Svendsen był dyrygentem koncertów norweskiego towarzystwa muzycznego (Musikforeningen) w Christianii (do 1874 wspólnie z Griegiem), w 1874 otrzymał od rządu norweskiego stałą pensję; były to ostatnie lata intensywnej pracy twórczej Svendsena (II Symfonia, 3 rapsodie norweskie, Zorahayda, Romeo og Julie). W 1877 udał się przez Lipsk do Rzymu, gdzie zaprzyjaźnił się z G. Sgambatim. W 1878 przybył do Londynu, poznał tam P. Sarasatego, który wziął udział w wykonaniu jego utworów kameralnych i zaofiarował mu pobyt w swym domu w Paryżu, gdzie Svendsen zamieszkał jesienią 1878, zaznajomił się wówczas z nowymi kierunkami artystycznymi i okazjonalnie dyrygował, m.in. w Paryżu i Angers. Od 1880 ponownie dyrygował koncertami symfonicznymi w Christianii, m.in. poprowadził po raz pierwszy w Norwegii IX Symfonię Beethovena. W 1883 przeniósł się do Kopenhagi, gdzie przez 25 lat pełnił funkcję dyrygenta opery królewskiej i organizował doroczne cykle koncertów symfonicznych, zyskując ogromny autorytet. Występował gościnnie także w Brukseli, Helsinkach, Londynie, Moskwie i Wiedniu. Po przejściu na emeryturę (1908) pozostał w Kopenhadze.

Svendsen był najwybitniejszą obok Griega postacią w dziejach norweskiej muzyki XIX w., przejawiał jednak większą skłonność do wykonawstwa niż twórczości. Porzuciwszy myśl o karierze skrzypka wirtuoza, do 1872 udzielał się jako ceniony koncertmistrz, rozwijając zarazem działalność dyrygencką, której od 1880 oddał się całkowicie i która przyniosła mu największe sukcesy. Według C.A. Nielsena uważany był za najwybitniejszego dyrygenta obok H. von Bülowa. Sztuka dyrygencka Svendsena opierała się na surowej dyscyplinie, umiejętności zainspirowania zespołu orkiestrowego i niespożytej witalności. Do historii muzyki przeszedł Svendsen jednak jako pierwszy norweski symfonik, choć wszystkie swe znaczące dzieła stworzył zaledwie w ciągu 13 lat (1865–77), toteż jego muzyka nie wykazuje właściwie znamion ewolucji. Już kompozycje powstałe w okresie studiów odznaczają się pewnością rzemiosła i efektowną, funkcjonalną instrumentacją, podkreślającą przejrzystość faktury. W symfoniach i utworach kameralnych Svendsen stosował tradycyjny układ cyklu; rapsodie, złożone z 4 (I, II) lub 3 epizodów (III, IV), na przemian lirycznych i tanecznych, wykazują pewne cechy cyklu suitowego o ogniwach połączonych attacca. Wśród 1-częściowych dzieł symfonicznych Karneval i Paris, a zwłaszcza Norsk kunstnerkarneval utrzymane są w typie potpourri o popularnym charakterze, natomiast legenda Zorahayda wyróżnia się silniej zintegrowaną formą o przemyślanej dramaturgii przebiegu.

Stylizacja norweskiego folkloru przybiera w utworach Svendsena różne postaci. W rapsodiach polega ona m.in. na cytowaniu melodii ludowych, na trafnym naśladowaniu ludowych manier wykonawczych i stosowaniu rytmicznych schematów tańców, np. springdans. Symfonie i utwory kameralne natomiast opierają się na tematach oryginalnych, wykazujących rytmiczne i skalowe cechy muzyki ludowej, które jednak nie oddziałały głębiej na poprawną, lecz w istocie akademicką strukturę dzieł Svendsena. Widoczne jest to m.in. w harmonice, rozszerzonej środkami chromonicznymi i alteracjami, pozbawionej modalnych elementów ludowego tworzywa, które stanowiły punkt wyjścia przemian języka muzycznego Griega, Dvořáka, Borodina czy Noskowskiego. Wyraziste, niekiedy porywające tematy (finały obu symfonii, Kwintet op. 5) poddawane są konwencjonalnej pracy motywicznej, podkreślającej ich obiegowe, nie zaś specyficzne cechy. Nadmiar progresji kształtuje przebieg jako ciąg kulminacji, efektownych, lecz nie zawsze uzasadnionych dramaturgią formy. Jedynie w scherzach, nawiązujących do tradycji Mendelssohnowskiej, udało się Svendsenowi twórczo wyzyskać konstytutywne cechy norweskiej muzyki ludowej. W porównaniu z muzyką Griega twórczość Svendsena nie przejawia wyraźnych cech indywidualnych. O jej znaczeniu w dziejach muzyki norweskiej decyduje doskonałe brzmienie, uroda tematów i witalność przebiegu.

Literatura: C.A. Nielsen J. Svendsen, „Politiken” z 30 IX 1900; O. Gurvin J. Svendsen 30 september, 1840–30 september, 1940, Oslo 1940; Ø. Eckhoff Noen sœrdrag ved J. Svendsen’s instrumentalstil (‘niektóre szczególne cechy stylu instrumentalnego J. Svendsena’), w ks. pam. O. Gurvina, red. F. Benestad i P. Krømer, Drammen-Oslo 1968 (zawiera streszczenie w języku angielskim); F. Benestad, D. Schjelderup-Ebbe J. Svendsen, Oslo 1990, tłum. angielskie 1995.