Sulzer, Johann Georg

Sulzer [z’ulc^er] Johann Georg, *16 X 1720 Winterthur, †27 II 1779 Berlin, szwajcarski estetyk i filozof. Studiował teologię, filozofię i matematykę w gimnazjum akademickim w Zurychu, muzyki uczył się u J.Ph. Kirnbergera. Od 1741 był wikarym w Maschwanden, od 1743 pracował jako prywatny nauczyciel w Magdeburgu; w 1747 profesor matematyki w gimnazjum Joachimsthal w Berlinie. W 1750 został przyjęty w poczet członków Berliner Akademie der Wissenschaften, od 1775 był tamże dyrektorem na wydziale filozofii. W latach 1763–73 profesor filozofii w Ritterakademie w Berlinie. Odbywał podróże do Włoch, Francji oraz Szwajcarii, gdzie zetknął się z estetyką J. Bodmera i J. Breitingera.

Na poglądy estetyczne Sulzera wywarli wpływ J.B. Dubos, J.J. Rousseau, Ch. Batteux, Lord Kames, J.A. Schlegel i A.G. Baumgarten. Sulzer dostrzegał w sztuce wartości moralne. Uważał, że celem sztuk pięknych jest wzbudzanie wrażliwości na piękno i dobro. W latach 50. rozpoczął pracę nad swoim najważniejszym dziełem Allgemeine Theorie der schönen Künste. Leksykon ten zawiera ok. 900 artykułów; niektóre z nich Sulzer przejął z Dictionnaire portatif des beaux arts M. Lacombe’a (Paryż 1753). Muzyce przypisywał genezę emocjonalną, określał ją jako „następstwo dźwięków, które powstają z namiętnego uczucia”, a wokalną cenił bardziej od instrumentalnej. Hasła o muzyce opracowywali J.Ph. Kirnberger (Canon, Contrapunkt, Concert, Dissonanz, Harmonie) i J.A.P. Schulz (Satz, Singen, Symphonie, Takt, Vortrag); jako hasła pojawiają się pojęcia estetyczne (np. sztuki piękne, estetyka, naśladowanie, geniusz, smak, patos, piękno, uczucie, ideał), jak i specjalne z zakresu muzyki (np. akord, aria, dysonans, groteska, kanon, recytatyw). Sulzer odżegnał się od barokowej teorii afektów; w leksykonie nie ma hasła Affekt, pojawia się natomiast hasło Empfindung. Konsekwentnie odrzucał Tonmalerei. W czasie 18-letniej pracy nad Allgemeine Theorie wiele myśli zdezaktualizowało się, co wywołało krytykę J.G. Herdera i J.W. Goethego. Jednakże dzieło Sulzera było szeroko znane w epoce dzięki licznym tłumaczeniom jego fragmentów (m.in. na łamach francuskiej Encyklopedii D. Diderota), wywarło wielki wpływ także na prace późniejszych teoretyków muzyki, m.in. H.Ch. Kocha. Kompilacja artykułów z leksykonu Sulzera i fragmentów inmych jego tekstów ukazała się w Polsce anonimowo w 1819 w „Pamiętniku Warszawskim”, hasło o operze tłumaczył w latach 1818–19 A. Mickiewicz, a swobodny przekład rozprawy o genezie i naturze sztuk pięknych (1772) wyd. T. Eliaszewicz w 1829 w „Dzienniku Warszawskim”. W Polsce wpływy poglądów estetycznych Sulzera zauważa się w pracach m.in. J.F. Królikowskiego, F. Wężyka, E. Słowackiego, K. Brodzińskiego.

Literatura: K.J. Gross Sulzers Allgemeine Theorie der schönen Künste, Berlin 1905; J. Leo J.G. Sulzer und die Entstehung seiner Allgemeinen Theorie der schönen Künste, Berlin 1907; A. Tumarkin Der Ästhetiker J.G. Sulzer, Lipsk 1933; H. Wili J.G. Sulzer. Persönlichkeit und Kunstphilosophie, St Gallen 1954; F. Blankenburg Literarische Zusätze zu J.G. Sulzers Allgemeinen Theorie der schönen Künste, 1796–1798, Frankfurt 1972; W. Seidel Über Rhythmustheorien der Neuzeit, Berno 1975; S. Pazura De gustibus. Rozważania nad dziejami smaku estetycznego, Warszawa 1981; K. Gabryjelska Doktryny literackie i estetyczne w hasłach „Encyklopedii” Diderota, Wrocław 1986; O. Jander Exploring Sulzer’s Allgemeine Theorie as a Source Used by Beethoven, „Beethoven Newsletter” II, 1987; P. Lüttig Wesen und Bedeutung der Kirchenmusik in Sulzers Allgemeinen Theorie der schönen Künste, w: Palestrina und die Idee der klassischen Vokalpolyphonie im 19. Jahrhundert. Zur Geschichte eines kirchenmusikalischen Stilideals, Ratyzbona 1989; H.-J. Wagner Lyrisches Drama und Drame lyrique. Eine Skizze der literatur- und musikhistorischen Begriffsgeschichte, „Archiv für Musikwissenschaft” XLVII, 1990; Aesthetics and the Art of Musical Composition in the German Enlightenment. Selected Writings of J.G. Sulzer and H. Ch. Koch, wyd. N. Kovaleff Baker, T. Christensen, Nowy Jork 1995; A. Mądry C.Ph.E. Bach. Estetyka – stylistyka – dzieło, Poznań 2003.