Stoltzer, Thomas

Stoltzer [sztˊolc^er], Stolczer, Thomas, *4. ćwierć XV w. Świdnica, †II/III 1526 Znojmo (Morawy), niemiecki kompozytor, ksiądz. Być może syn Clemensa Stolcera, pisarza miejskiego w Świdnicy w latach 1468–99; być może uczył się muzyki u Heinricha Fincka, a w każdym razie uważnie studiował jego twórczość, gdyż w utworach Stoltzera zauważono ok. 20 wyraźnych zapożyczeń z dzieł mistrza pisanych do tych samych tekstów. Najdawniejszą wiadomość o Stoltzerze znamy z wydanej w 1518 pracy działającego w Wiedniu J. Vadiana, który podkreśla jego nadzwyczajną pamięć muzyczną; po dwu- lub trzykrotnym wysłuchaniu utworu muzyk potrafił go dokładnie zapisać. W latach 1519–22 Stoltzer działał we Wrocławiu w kościele św. Elżbiety i dorywczo zastępował kapłanów w katedrze. W I 1522 uzyskał 4-tygodniowy urlop i prawdopodobnie osobiście wręczył w Budzie parze królewskiej motet psalmowy Beati omnes, skomponowany na zaślubiny (13 I) Ludwika II Jagiellończyka, króla Węgier i Czech, z arcyksiężną Marią. 8 V 1522 Stoltzer został przez Ludwika II powołany na nadwornego kapelmistrza i jesienią objął to stanowisko, zachowując prebendy uzyskane we Wrocławiu. Uważa się, że na dworze, mając do dyspozycji duży i bardzo dobry zespół, stworzył większość swych kompozycji. Ostatnim dokumentem z życia Stoltzera jest jego pisany 26 II 1526 na Węgrzech list do księcia Albrechta Hohenzollerna, na którym w Królewcu dopisano w marcu tego roku uwagę, że nadawca nie żyje. Według elegii J. Langa, współpracownika Stoltzera, kompozytor zginął pod lodem w rzece Taja.

Prócz 1-głosowego utworu zapisanego jako anonimowy ok. 1500–02 wszystkie pozostałe przekazy dzieł Stoltzera pochodzą z lat ok. 1535–60. W tym czasie pojawiła się w wielu niemieckich krajach moda na kopiowanie i druk jego utworów, mimo że zwłaszcza pod koniec tego okresu stały się one już zdecydowanie staromodne; centrum rozprzestrzeniania była Wittenberga, a jedną z przyczyn włączanie dzieł do kształtującej się luterańskiej liturgii. Stoltzer kontynuował twórczo zapoczątkowany przez Heinricha Fincka proces asymilacji stylu niderlandzkiego, stosując zabiegi charakterystyczne dla Josquina des Prés. W responsorium Inter natos mulierum, uważanym za wczesne, wprowadził w jednym głosie skomplikowane proporcje menzuralne 2/5 i 2/7 (rozumiane zresztą dość specyficznie), jednak w innych utworach – tylko proportio tripla lub sesquialtera we wszystkich głosach naraz. W częściach mszalnych i z oficjum przeważają konstrukcje oparte na cantus firmus, który ze względu na zdobienia i rytmizację zwykle mało wyróżnia się z polifonicznej tkanki, choć m.in. w introicie Requiem jest długonutowy (migrans). W stosunku do analogicznych utworów Fincka części mszalne i hymny są mniejsze i częściej dzielone wyraźnymi kadencjami na odcinki. Imitacja odgrywa w nich znaczną rolę, ale większą w łacińskich motetach psalmowych, które bywają przeimitowane (np. oba opracowania Beatus vir, oparte na materiale swobodnym lub zapożyczonym). Tu stosował Stoltzer szczególnie często kontrast obsady – długie „josquinowskie” dialogi par głosów w Cum invocarem czy zestawianie 2 głosów górnych z 3 dolnymi we wszystkich 4 częściach Benedicam Dominum, gdzie dopiero pod koniec przeważa tutti (też 3+3 głosy w magnifikat). W pieśniach świeckich i religijnych dał Stoltzer podwaliny niemieckiej pieśni tenorowej, która osiągnęła apogeum w twórczości L. Senfla, a jego najdojrzalszy styl prezentują powstałe w latach 1524–26 psalmy niemieckie, a zwłaszcza monumentalny 7-częściowy Erzürne dich nicht, ukończony tuż przed śmiercią, w którym najpełniej przejawia się podporządkowanie techniki kompozytorskiej treści i wyrazowi tekstu. Jeżeli zachowany w jedynym, późnym rękopisie cykl Octo tonorum melodiae jest rzeczywiście dziełem Stoltzera, to stanowi on niezwykle wczesną konkretyzację dźwiękową systemu tonalnego, będącego podstawą polifonii lat 1540–1600.

Literatura: J. Vadianus Ioachimi Vadiani Helvetii, De poetica et carminis ratione, Wiedeń 1518; J. Lang Elegia Joannis Langi Silesii, Wiedeń 1539; R. Eitner Briefe von Thomas Stoltzer, Adrian Rauch und Sylvester Raid, „Monatshefte für Musikgeschichte” VIII, 1876; O. Kade Thomas Stoltzers Psalm: Noli aemulari, 6 vocum, „Monatshefte für Musikgeschichte” VIII, 1876; H.J. Moser Thomas Stoltzers Psalm „Noli aemulari”, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XIV, 1931/32; L. Hoffmann-Erbrecht Thomas Stoltzers Octo tonorum melodiae, „Archiv für Musikwissenschaft” XIV, 1957; Z. Falvy Thomas Stoltzers Anstellungsurkunde aus dem Jahre 1522, „Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae” I, 1961; K.L. Hampe Über zwei deutsche Psalmen Thomas Stoltzers. Ein Auszug aus der Dissertation [Posen 1943] oraz L. Hoffmann-Erbrecht Thomas Stoltzer in Schlesien. Neue Beiträge zu seiner Biographie, „Musik des Ostens” I, 1962; L. Hoffmann-Erbrecht Thomas Stoltzer, Leben und Schaffen, «Die Musik im Alten und Neuen Europa» V, Kassel 1964; O. Wessely Beiträge zur Geschichte der Hofkapelle Lajos’ II. Jagello, Königs von Böhmen und Ungarn, w: Festschrift Bruno Stäblein zum 70. Geburtstag, red. M. Ruhnke, Kassel 1967; W. Dehnhard Die deutsche Psalmmotette in der Reformationszeit, Wiesbaden 1971; L. Hoffmann-Erbrecht Stoltzeriana, „Die Musikforschung” XXVII, 1974; W. Eiders Ein handschriftlicher „Liber psalmorum ” aus der deutschen Überlieferung, w: Formen und Probleme der Überlieferung mehrstimmiger Musik im Zeitalter Josquins Desprez, red. L. Finscher, Monachium 1981; L. Hoffmann-Erbrecht Henricus Finck, musicus excellentissimus (1445–1527), Kolonia 1982; L. Hoffmann-Erbrecht Stufen zur Rezeption des niederländischen Stils in der deutschen Musik der Dürerzeit, w: Florilegium musicologicum. Hellmut Federhofer zum 75. Geburtstag, red. Ch.-H. Mahling, Tutzing 1988; L. Hoffmann-Erbrecht Zahlensymbolik in Thomas Stoltzers deutschen Psalmmotetten, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” LXII, 1988; H.M. Brown Hans Ott, Heinrich Finck and Thomas Stoltzer. Early Sixteenth-Century German Motets in Formschneider’s Anthologies of 1537 and 1538, G. Dietel Thomas Stoltzers „Octo tonorum melodiae”. Ein frühes Beispiel absoluter Musik, L. Hoffmann-Erbrecht Zahlensymbolik in frühen Kompositionen von Thomas Stoltzer, oraz B. Meier Thomae Stoltzeri „Octo tonorum melodiae” re-examinatae, w: Von Isaac bis Bach. Studien zur älteren deutschen Musikgeschichte Festschrift Martin Just zum 60. Geburtstag, red. F. Heidlberger i in., Kassel 1991; A. Kolbuszewska Katalog zbiorów muzycznych legnickiej biblioteki księcia Jerzego Rudolfa „Bibliotheca Rudolphina”, Legnica 1992; W. Steude Deutsche Sprachvertonung durch Thomas Stoltzer Kompositorische, editorische, und aufführungspraktische Frage, w: Aneignung durch Verwandlung. Aufsätze zur deutschen Musik und Architektur des 16. und 17. Jahrhunderts, red. W. Steude, Laaber 1998; G.J. Winkler Thomas Stoltzer – Ein „protestantischer“ Komponist am ungarischen Königshof, w: Reformation und Gegenreformation im pannonischen Raum, red. G. Reingrabner i G. Schlag, Eisenstadt 1999; G. McDonald Thomas Stoltzer in Schweidnitz: New Evidence, „Neues Musikwissenschaftliches Jahrbuch” XVI, 2008/9; M. Horyna i V. Maňas Two mid-16th-century manuscripts of polyphonic music from Brno, „Early Music” XL, 2012.