Staden, Johann

Staden [sztˊad^en] Johann, ochrzcz. 2 VII 1581 Norymberga, pogrzeb. 15 XI 1634 Norymberga, niemiecki kompozytor i organista. Mając 18 lat, działał jako organista w Norymberdze, następnie został organistą na dworze margrabiego Christiana w Bayreuth, gdzie przebywał do 1605. W latach 1605–10 kontynuował działalność w Kulmbach, dokąd przeniósł się dwór margrabiego po pożarze w Bayreuth. W 1611 wrócił do Norymbergi. W 1613 lub na początku 1614 Staden opuścił rodzinne miasto, by objąć stanowisko organisty dworskiego w Dreźnie. Do Norymbergi powrócił w 1614 lub 1615 i tam pozostał do końca życia. Działał jako organista: w 1616 w kościele przyszpitalnym, w latach 1616–18 w kościele św. Wawrzyńca, zaś w latach 1618–34 w kościele św. Sebalda, będącym wówczas najważniejszym ośrodkiem muzycznym w mieście. Jako kompozytor, organista i pedagog Staden zyskał znaczącą pozycję w kulturze muzycznej Norymbergi i zapoczątkował tzw. szkołę norymberską, rozkwitającą w XVII w. Do jego uczniów należał m.in. J.E. Kindermann. Trzech synów Stadena było kompozytorami: Sigmund Theophil (1607–1655), Johann (1606–1627) i Adam (1614–1659).

Staden jest jednym z pierwszych przedstawicieli wczesnobarokowego stylu w Niemczech. W pierwszych zbiorach, zawierających 3-, 4- i 5-głosowe pieśni świeckie (Neue teutsche Lieder, Venus Kräntzlein), Staden nawiązał do stylistyki L. Lechnera i H.L. Hasslera. Są to jeszcze kompozycje bez basso continuo, utrzymane zwłaszcza w kontrapunkcie nota contra notam, niekiedy z udziałem techniki imitacyjnej o prostej rytmice i melodyce.

W późniejszej twórczości Staden skoncentrował się na muzyce religijnej pisanej dla kościoła protestanckiego i na tym polu doszedł do najważniejszych dokonań artystycznych. Pisał zarówno w stylu dawnym, jak i – stopniowo rozwijanym – stylu nowym. Dokumentuje to jego pierwszy większy zbiór muzyki religijnej Harmoniae sacrae, zawierający 5–8-głosowe łacińskie motety a cappella, stanowiące stylistyczną kontynuację polifonii mistrzów XVI w., zwłaszcza Orlanda di Lasso, oraz koncerty 2–5-głosowe z basso continuo utrzymane w stylu L. Viadany, które – obok analogicznych dzieł G. Aichingera, M. Praetoriusa, J.H. Scheina, H. Schütza – były najwcześniejszymi przykładami koncertów kościelnych w Niemczech. W utworach koncertujących Staden wprowadził basso continuo, głosy solowe i samodzielnie traktowane instrumenty. W 2-częściowym zbiorze Kirchen-Music zwrócił się do opracowań tekstów w języku niemieckim i melodii chorału protestanckiego. W części 1 znajdują się m.in. motety chorałowe pisane techniką z długonutowym cantus firmus pozostające jeszcze w tradycji XVI-wiecznej, natomiast część 2 zawiera wokalno-instrumentalne kompozycje w stylu koncertującym, oparte na psalmach i innych tekstach biblijnych, odznaczające się ekspresją, plastyczną deklamacją tekstu, dźwiękowym obrazowaniem słów. W późniejszych zbiorach Stadena przeważają utwory w stile moderno, wzbogacając zakres gatunkowy: w Hauss-Musik kompozytor wprowadził formę motetu-dialogu (pierwsze przykłady w Niemczech obok dialogów J.H. Scheina i M. Francka), w Hertzentrosts-Musica zamieścił pieśni solowe z basso continuo, zaś w Hertzens Andachten i Geistliche Music-Klang – koncerty solowe Nawiązanie do ówczesnych zdobyczy muzyki włoskiej łączy się w twórczości Stadena z tendencjami zachowawczymi pod względem harmonicznym i melodycznym.

W dorobku Stadena licznie reprezentowana jest muzyka instrumentalna; są to 4–6-głosowe tańce, sinfonie, intrady, canzony, fantazje i sonaty na instrumenty smyczkowe i dęte, komponowane prawdopodobnie dla muzyków amatorów skupionych w norymberskim Musikkränzlein. Utwory te i analogiczne kompozycje V. Hausmanna i M. Francka reprezentują niemiecką muzykę instrumentalną wczesnego baroku.

Literatura: R. Eitner J. Staden. Eine Bio- und Bibliographie, „Monatshefte für Musikgeschichte” XV, 1883; W. Nagel Zur Biographie J. Stadels und sejner Söhne, „Monatshefte für Musikgeschichte” XXIX, 1897; U. Martin Die Nürnberger Musikgesellschaften, „Mitteilungen des Vereins für die Geschichte der Stadt Nürnberg” XLIX, 1959; H. Zirnbauer Der Notenbestand der Reichstädtischen Nümbergischen Ratsmusik, Norymberga 1959; F. Blume Die Handschrift T 131 der New York Public Library, w księdze pamiątkowej K.G. Fellerera, red. H. Hüschen, Ratyzbona 1962; O. Mischiati L’intavolatura d’organo tedesca della Biblioteca nazionale di Torino, „L’organo” IV, 1963.