Sor, Fernando

Sor Montadas, Sors, Joseph Fernando Macari, ochrzcz. 14 II 1778 Barcelona, †10 VII 1839 Paryż, hiszpański kompozytor i gitarzysta. Początkowo uczył się gry na gitarze i skrzypcach, a od 1789 gry na organach, kontrapunktu i harmonii w szkole klasztoru w Montserrat. W 1795 obrał karierę wojskową i wstąpił do Real Academia de Matemáticas w Barcelonie; równolegle studiował Principios para tocar la guitarra F. Morettiego i komponował. W 1797 debiutował jako kompozytor w Barcelonie operą Il Telemaco nell’ isola di Calipso. Pełniąc od 1800 funkcje administracyjne i wojskowe w Madrycie i Barcelonie, poznał m.in. I. Colbran i G. Crescentiniego. W tym czasie tworzył symfonie, kwartety oraz seguidille na głos i gitarę lub fortepian. W 1804 został królewskim administratorem Andaluzji w Maladze, gdzie organizował też koncerty; zwrócił się wówczas ku muzyce gitarowej (m.in. Sonata op. 14). Jako dowódca regimentu wziął w 1808 udział w wojnie francusko-hiszpańskiej, pisał patriotyczne pieśni (m.in. Venid vencedores), które zyskały wielką popularność, wkrótce jednak przystał do zwolenników francuskich reform społecznych (afrancesados), podjął pracę we francuskiej administracji w Jerez de la Frontera oraz Walencji. Po zakończeniu okupacji francuskiej w 1813 emigrował do Paryża, gdzie rozpoczął karierę gitarzysty wirtuoza. W 1815 zamieszkał w Londynie, tamże stale koncertował (m.in. z P. Baillotem i F. Kalkbrennerem), udzielał lekcji śpiewu i występował jako śpiewak, zdobył też rozgłos jako twórca włoskich arii oraz baletów (m.in. Cendrillon). W 1823 wraz z tancerką Félicité Hullin udał się do Moskwy przez Berlin i Warszawę, gdzie w X dał koncert ze swoją córką Caroliną, harfistką. W Moskwie występował na koncertach prywatnych i publicznych (m.in. z J. Fieldem), zetknął się z gitarzystą M. Wysockim. 6 I 1825 jego balet Cendrillon zainaugurował działalność Teatru Wielkiego w Moskwie, a balet Hercule et Omphale uświetnił w 1826 koronację cara Mikołaja I. W tymże roku Sor osiadł w Paryżu, gdzie osiągnął szczyt swej kariery jako solista i akompaniator; występował z F. Lisztem, J.N. Hummlem i M. Garcíą, w 1829 utworzył legendarny duet gitarowy z D. Aguado. Po śmierci córki w 1837 ciężko zachorował; po raz ostatni wystąpił w IV 1838 w duecie z N. Costą.

Sor postrzegany był przez długie lata głównie jako najwybitniejszy obok M. Giulianiego wirtuoz gry gitarowej 1. połowy XIX w., ale współczesne badania przywróciły mu pozycję, jaką cieszył się za życia — wszechstronnego kompozytora; jego twórczość gitarowa stanowi epokę w dziejach muzyki na ten instrument. Wykształcony na klasycznych wzorach Sor wprowadził do niej wielkie formy, jak sonaty (op. 14 i 15b — 1-częściowe, op. 22 i 25 — 4-częściowe), cykle wariacji oraz fantazje złożone z introdukcji, tematu z wariacjami i finału lub stanowiące swobodne 4-częściowe cykle attacca (Les Adieux op. 21, Serenada op. 37). Obok J.B. Cramera był jednym z twórców gatunku etiudy instrumentalnej, łączącej walory dydaktyczne z bogactwem odcieni wyrazu (zwłaszcza zbiory op. 6 i 29). Stworzył też nowy typ faktury gitarowej, wzorowany początkowo na muzyce fortepianowej Haydna (Sonata op. 14), rozwijany następnie w kierunku symfonizacji poprzez zwiększenie liczby kontrastujących planów, stosowanie korespondencji motywicznej, różnych postaci techniki kontrapunktycznych i częstych modulacji (Sonata op. 25, Serenada op. 37, duety Les Deux amis op. 41 oraz Souvenir de Russie op. 63). Przełamywanie ograniczeń wynikających z konstrukcji gitary, plastyczność myśli muzycznej, dbałość o wyraz i logikę przebiegu muzycznego, a także unikanie zewnętrznych efektów wirtuozowskich przyniosło mu miano „Beethovena gitary” (F.-J. Fétis). Wizerunku Sora jako artysty i pedagoga dopełnia jego Méthode pour la guitare, przeznaczona dla zaawansowanych gitarzystów erudycyjna rozprawa, zawierająca wskazówki dotyczące sposobów doskonalenia gry w powiązaniu z elementami analizy i interpretacji muzycznej. W swym dążeniu do ujęcia ważkich aspektów problematyki muzycznej w obrębie muzyki gitarowej pozostał jednak Sok postacią samotną, z czasem zapomnianą wskutek przeorientowania w 2. połowie XIX w. tej gałęzi sztuki w stronę muzyki rozrywkowej. Renesans muzyki gitarowej jako dyscypliny artystycznej w latach 70. XX w. przyniósł nowe wydania i nagrania wszystkich gitarowych dzieł Sora, a także wywołał dyskusję nad znaczeniem całości jego dorobku, zwłaszcza kompozycji wokalnych, jak seguidille, które są przykładem wczesnoromantycznej stylizacji hiszpańskiej muzyki narodowej, oraz włoskie arietty (m.in. do tekstów P. Metastasia), swego czasu niezwykle popularne w Anglii. Zainteresowanie budzi też sceniczna twórczość Sora, wysoko ceniona przez jego współczesnych; oparty na baśni Ch. Perraulta balet Cendrillon miał w latach 1823–30 w samej tylko paryskiej Opéra ponad 100 wystawień. Obecnie uważa się Sora za jednego z najwybitniejszych kompozytorów hiszpańskich przełomu klasycyzmu i romantyzmu.

Literatura: M. Rocamora Fernando Sor, Barcelona 1957; B. Jeffery Fernando Sor. Composer and Guitarist, Londyn 1977, 2. wyd. 1994; G. Balestra Fernando Sor. Poeta della chitarra, Neapol 1979; W. Moser Fernando Sor. Versuch einer Autobiographie und gitarristische Schriften, Kolonia 1984, wyd. nowe pt. Ich, Fernando Sor. Versuch einer Autobiographie..., Lyon 2005; B. Piris Fernando Sor. Une guitare à l’orée du Romantisme, Paryż 1989; Estudios sobre Fernando Sor, red. L. Gasser, Madryt 2003.