Schweitzer, Anton

Schweitzer [szw´ajc^er] Anton, ochrzcz. 6 VI 1735 Koburg, †23 XI 1787 Gotha, niemiecki kompozytor. Od ok. 1745 przebywał na dworze księcia Ernsta Friedricha Carla w Hildburghausen: śpiewał w chórze chłopięcym, grał w kapeli na altówce i wiolonczeli. Dzięki protekcji księcia wyjechał w 1758 na studia kompozycji u J.F. Kleinknechta w Bayreuth, w latach 1764–66 kształcił się we Włoszech; po powrocie książę zatrudnił go jako nadwornego kapelmistrza. W 1769, po rozwiązaniu dworskiego zespołu operowego, Schweitzer został kapelmistrzem wędrownej trupy teatralnej Abla Seylera. Dla potrzeb tego zespołu pisał głównie prologi z ariami o tematyce mitologicznej, a także singspiele i balety. W 1771 trupa Seylera została zaangażowana do teatru dworskiego w Weimarze, gdzie powstały najbardziej znaczące dzieła Schweitzera, m.in. singspiel komiczny Die Dorfgala, który długo utrzymywał się w repertuarze teatrów niemieckich. Od 1772 Schweitzer jako kompozytor operowy podjął współpracę z poetą Ch.M. Wielandem. Sukces i sławę przyniosła im premiera Alcesty (1773), wystawianej następnie na wielu innych scenach (m.in. w Lipsku, Mannheimie, Dreźnie, Kolonii, Frankfurcie n. Menem, Monachium, Berlinie, Hamburgu, Gdańsku, Pradze, Kassel). W 1774 pożar zniszczył weimarski teatr dworski, a trupa Seylera przeniosła się na dwór w Gocie. Podczas uroczystego otwarcia tamże pierwszego w Niemczech stałego teatru dworskiego (1775) wykonano m.in. prolog Schweitzera Das Fest der Thalia. W Gocie Schweitzer tworzył już niewiele (m.in. singspiel do tekstu J.W. Goethego Erwin und Elmire). Ostatnia kompozycja do libretta Wielanda, Rosamunde, powstała na zamówienie dworu w Mannheimie, gdzie Schweitzer przyjechał w XII 1777, aby poprowadzić próby. Żałoba po śmierci elektora bawarskiego Maksymiliana III Józefa (†30 XII 1777) spowodowała odłożenie premiery do 1780. Opera nie powtórzyła sukcesu Alcesty (odbyło się tylko kilka przedstawień). W 1778 Schweitzer objął jako następca J.A. Bendy stanowisko dworskiego kapelmistrza, które piastował do końca życia.

W historii opery Schweitzer zapisał się jako kompozytor 5-aktowej Alcesty, pierwszej opery w języku niemieckim w typie włoskiej opery seria, do modelu której Wieland nawiązał w libretcie. Schweitzer według sugestii librecisty poprzedził utwór uwerturą francuską, wprowadzającą w mroczny klimat dzieła. Tekst pełni w operze rolę dominującą, kompozytor starał się wiernie oddać jego wyraz m.in. za pomocą malarstwa dźwiękowego w partiach instrumentalnych. Do połowy lat 90. XVIII w. Alcesta była jednym z najpopularniejszych dzieł scenicznych, zarówno w kręgach dworskich, jak i mieszczańskich. Uważano ją za wzór niemieckiej opery poważnej (rozbudowane recytatywy, wirtuozowska aria Parthenii ze skrzypcami obbligato w IV akcie), pisano o niej w rozprawach, cytowano w powieściach, równocześnie była tematem parodii i krytyki za powierzchowność libretta (Goethe), konserwatyzm i monotonię opracowania muzycznego (W.A. Mozart, G.J. Vogler). W Rosamunde Schweitzer nawiązał do francuskiej tragédie lyrique poprzez wprowadzenie baletu jako ważnego elementu charakterystyki postaci.

Literatura: J.G. Maurer Anton Schweitzer als dramatischer Komponist, Lipsk 1912; M. Vogel Musiktheater, t. 10: Alceste, Wielands erste deutsche Oper, Bonn 1995; J. Krämer Sinnlichkeit und Sozialität. „Alceste” von Wieland und Anton Schweitzer, w: Deutschsprachiges Musiktheater im späten 18. Jahrhundert, t. 1, Tybinga 1998; H. Geyer „Die Phantasie ist izt die würksamte Kraft seiner Seele” (...) Überlegungen zu Wielands und Schweitzers Alceste, „Ständige Konferenz Mitteldeutsche Barockmusik. Jahrbuch 2001”, red. W. Seidel i P. Wollny, Schneverdingen 2002; K.T. Goldbach Anmerkungen zur Oper „Rosamunde” von Ch.M. Wieland und A. Schweitzer, w: Aufbrüche-Fluchtwege. Musik in Weimar um 1800, red. H. Geyer i Th. Radecke, Kolonia 2003.