Schreker, Franz

Schreker [szr´ɛk^er] Franz August Julius, *23 III 1878 Monako, †21 III 1934 Berlin, austriacki kompozytor, pedagog, dyrygent i organizator życia muzycznego. Studiował grę na skrzypcach u E. Bachricha (1892–94) i A. Roségo (1894–97) oraz kompozycję u R. Fuchsa (1897–1900). Zadebiutował w 1896 w Londynie kompozycją Love Songs, natomiast utworem Der 116. Psalm zakończył w 1900 studia. W 1902 zabrzmiała wersja koncertowa pierwszej opery Schrekera Flammen; od tego momentu prawykonania kolejnych dzieł scenicznych wyznaczały istotne punkty w jego karierze kompozytorskiej. Odniósł sukces pantomimą Der Geburtstag der Infantin. Kolejne opery, Die Gezeichneten oraz Der Schatzgräber, zostały entuzjastycznie przyjęte przez publiczność, a kunszt kompozytorski, wyczucie sceny i intuicja teatralna potwierdziły wysoką pozycję Schrekera w Europie. W 1912 Schreker objął stanowisko profesora kontrapunktu, harmonii i kompozycji w Akademie für Musik und Darstellende Kunst w Wiedniu. W 1920 otrzymał posadę dyrektora Hochschule für Musik w Berlinie. Dokonując restrukturyzacji instytucji, przekształcił ją w nowoczesną placówkę pedagogiczną. Do jego uczniów należeli m.in. J. Fitelberg, A. Hába, E. Křenek, K. Rathaus, A. Rodziński, H. Schmidt-Isserstedt. Schreker od 1895 był aktywnym dyrygentem i organizatorem życia muzycznego. Założył Verein der Musikfreunde w Döbling (1895), gdzie prowadził orkiestrę i chór; pracował jako dyrygent w wiedeńskiej Volksoper (1907–08) oraz był pierwszym kierownikiem Philharmonischer Chor (1907–20), z którym dokonał licznych prawykonań. Kryzys ekonomiczny Republiki Weimarskiej oraz narastające nastroje nacjonalistyczno-antysemickie przyczyniły się do załamania recepcji muzyki Schrekera. Jego ostatnie dzieła sceniczne, m.in.: Irrelohe, Der singende Teufel, Der Schmied von Gent nie zyskały już takiej popularności, jak wcześniejsze opery. W związku z polityczną sytuacją Schreker stracił w 1932 posadę w berlińskiej uczelni, choć pozwolono mu jeszcze przez rok wykładać w Preussische Akademie der Künste.

W młodości Schreker skomponował większość swych pieśni na głos i fortepian; sięgał przy tym do poezji autorów mało znanych (m.in. M. Holm, D. Leen) lub takich, których domeną była proza (m.in. P. Heyse, F. von Saar, T. Storm, L. Tołstoj). Głównymi tematami jego liryki wokalnej stały się nieszczęśliwa miłość, pełne cierpienia życie, tęsknota i tragiczna ironia. Język muzyczny wczesnych pieśni (z 1894) Die Rosen und der Flieder oraz Des Meeres und der Liebe Wellen – klarownych w formie, prostych w harmonice i melodii – przypomina wczesne utwory F. Schuberta. W 5 Lieder op. 4, już mniej jednoznacznych harmonicznie, w których tryby durowy i molowy przenikają się, zaznaczają się inspiracje twórczością H. Wolfa. Podsumowaniem pierwszych doświadczeń kompozytorskich są pieśni Traum, Spuk i Rosentod ze zbioru op. 7; łagodna melika kontrastuje w nich z dramatyczną deklamacją, zaś partia fortepianu podkreśla ekspresję tekstu.

Z dzieł na orkiestrę wyróżnia się Kammersymphonie, będąca syntezą tradycyjnych elementów formalnych (nawiązania do poematów symfonicznych F. Liszta) i nowoczesnego języka muzycznego. Utwór stał się projekcją dojrzałego stylu kompozytorskiego; widoczna jest predylekcja do gęstej, bogatej kolorystycznie faktury, z której wyłaniają się pojedyncze instrumenty. Ekspresjonistyczne frazy zestawia Schreker z szerokimi łukami melodycznymi, uzyskując głęboki wyraz dramatyczny. W warstwie harmonicznej podkreślają go chromatyka i politonalność, acz tonalne centra są wyraźnie obecne.

W tyglu wiedeńskiego modernizmu początku XX w., Schreker dał się poznać nade wszystko jako kompozytor muzyki operowej. Koncepcja totalnego teatru muzycznego zajmowała Schrekera od młodzieńczych lat. Dramaturgia jego dzieł operowych była ściśle uwarunkowana muzyką; to ona determinowała sceniczne wydarzenia. W operach dźwięk zajmuje więc ważne miejsce (np. Der ferne Klang) jako symbol idealnego piękna, źródła tęsknoty za lepszym życiem; bohaterami są kompozytorzy i muzycy (Der ferne Klang, Irrelohe), a instrumentalny symbol odgrywa istotną rolę (np. Das Spielwerk und die Prinzessin). Schreker podejmował w operach tematy skomplikowanych relacji międzyludzkich, nacechowanych patologicznym erotyzmem, przemocą, alkoholizmem, wpisując się w popularne wówczas nurty ekspresjonizmu i naturalizmu w sztuce (Die Gezeichneten, Der Schatzgräber). Ludzkie dramaty podkreślał muzyką, w której nierzadko pobrzmiewają echa twórczości F. Deliusa, C. Debussy’ego (Das Spielwerk...), R. Wagnera (Die Gezeichneten) i R. Straussa (Der Schatzgräber, Irrelohe). Opera Irrelohe zapowiada muzyczną parodię, obecną w ostatnich dziełach Schrekera. Mieszają się w nich wpływy ekspresjonizmu, impresjonizmu, muzyki rozrywkowej oraz twórczości dawnych epok. W Der singende Teufel współistnieją melodie inspirowane muzyką średniowieczną, proste ukształtowania kontrapunktyczne i klastery orkiestry. Ukazywane w krzywym zwierciadle style muzyczne z początku XX w., elementy jazzu i naśladownictwo piosenek popularnych to cechy charakterystyczne Christophorus, oder Die Vision einer Oper. W Der Schmied von Gent Schreker wyraźnie nawiązał do opery komicznej z motywami ludowymi i zwrotami neobarokowymi.

Literatura: P. Bekker Franz Schreker. Studie zur Kritik der modernen Oper, Berlin 1919, 2. wyd. 1983; H. Schreker-Bures, H.H. Stuckenschmidt, W. Oehlmann Franz Schreker, „Österreichische Komponisten des XX. Jahrhunderts” XVII, Wiedeń 1970; Franz Schreker. Am Beginn der Neuen Musik, red. O. Kolleritsch, „Studien zur Wertungsforschung” XI, Graz 1978; Ch. Hailey Franz Schreker (1878–1934). A Cultural Biography, Cambridge 1993; M. Zibaso Franz Schreker Bühnenwerke. Eine Biographie in Selbstzeugnissen und Analyse seiner Opern, Saarbrücken 1999.