Riley, Terry Mitchell

Riley [rˊajly] Terry Mitchell, *24 VI 1935 Colfax (Kalifornia), amerykański kompozytor i saksofonista irlandzko-włoskiego pochodzenia. W latach 1955–57 uczył się gry na fortepianie u A. Ballera w konserwatorium w San Francisco, do 1957 studiował kompozycję u W. Oteya w San Francisco State College, w latach 1959–61 u S. Shifrina i W. Denny’ego w University of California w Berkeley oraz prywatnie u R. Ericksona. W 1959 i 1960 współpracował z choeografką A. Halprin, komponując z L.M. Youngiem muzyczno-taneczne happeningi. W 1963 pracował dla studiów nagraniowych ORTF w Paryżu. W latach 1962–64 występował jako pianista i saksofonista we Francji i w Skandynawii, m.in. dając kilkugodzinne koncerty określone jako All-Night Concerts, w 1967 ponownie koncertował w Skandynawii (Oslo, Kopenhaga, Helsinki i Sztokholm). Od 1970 studiował u indyjskiego muzyka Pandita Prana Natha. W latach 1971–81 wykładał indyjską muzykę klasyczną w Mills College w Oakland, w 1995 w California Institute of the Arts w Valencii i w Nairopa Institute w Boulder (Colorado), od 1993 uczył także w szkole indyjskiej muzyki klasycznej w Nowym Delhi. W latach 1989–93 występował z założonym przez siebie zespołem improwizującym Khayal. Koncertuje także jako pianista, mając w repertuarze własne utwory, oraz jako wokalista, wykonujący ragi. W 1992 był kompozytorem-rezydentem w Atlantic Center for the Arts w New Smyrna Beach (Floryda), a w 1996 - w mieście Arcosanti (Arizona). W 2007 Riley otrzymał tytuł doktora honoris causa przyznany przez Chapman University. W 2015, z okazji 80. urodzin kompozytora, odbyły się koncerty i festiwale jego muzyki w Europie i w USA, m.in. Terry Riley Festival w San Francisco, podczas którego wystąpili m.in. zespół Kronos Quartet, chińska artystka Wu Man i syn kompozytora, gitarzysta Gyan Riley. W 2018 kompozytor wystąpił wraz z G. Rileyem w Polsce, na koncercie w Kopalni Soli „Wieliczka” zorganizowanym w ramach Festiwalu Unsound. W 2020, w czasie, gdy kompozytor przebywał w Japonii, wybuchła pandemia COVID-19, uniemożliwiając mu powrót do kraju; później zdecydował się zamieszkać na stałe w Japonii.

Riley, wraz z S. Reichem, Ph. Glassem i L.M. Youngiem należy do głównych przedstawicieli nurtu minimalistycznego w muzyce amerykańskiej. Duże znaczenie w kształtowaniu się muzyki repetycyjnej Rileya miało wykorzystanie pętli taśmy (Mescalin Mix), systemów wielościeżkowych oraz systemu opóźniającego, polegającego na nagraniu dźwięku instrumentu, a następnie odtworzeniu go z małym opóźnieniem, dzięki zastosowaniu odpowiedniego układu głowicy zapisującej i odtwarzającej (Dorian Reeds). Technika ta pozwalała na tworzenie cykli dźwiękowych o wielowarstwowej strukturze.

Podstawową cechą muzyki Rileya jest stosowanie na szeroką skalę repetycji. Zasadą konstrukcyjną w jego utworach jest powtarzanie motywów muzycznych i ich wariantów, przy czym o liczbie powtórzeń decyduje wykonawca. Kombinowane z sobą motywy muzyczne są powtarzane, wywołując wrażenie pulsacyjności, stąd określenie nadawane twórczości kompozytora: „pulse music”. W jego dziełach dużą rolę odgrywa także improwizacja. W 1964 Riley komponuje jeden z najsłynniejszych swoich utworów – In C. Jego partytura zawiera 53 małe fragmenty muzyczne. Liczba wykonawców oraz rodzaje instrumentów nie są określone, każdy z grających może rozpocząć swoją partię w dowolnym punkcie przebiegu utworu, musi jednak przejść przez wszystkie 53 cząstki, wykonując każdą z nich dowolnie długo. Kompozycja niemal w całości oparta jest na skali C-dur, zaś wyraźnie wyczuwalny puls rytmiczny wynika ze stałego powtarzania przez pianistę dwóch wysokich c na klawiaturze. Na tym tle rozwijają się fragmenty melodyczne. W numerze 2. z Keyboard Studies puls ten zapewniają jednakowe wartości rytmiczne. Kompozytor operuje tu 15 rotacyjnymi motywami modalnymi, z których pierwszy powtarzany jest przez cały czas, zaś na jego tle wprowadzane są pozostałe.

Twórczość Rileya po 1980 ma charakter eklektyczny: odnajdujemy w niej wpływy muzyki indyjskiej (ragi) obok muzyki folkowej, bluesowej i jazzowej, kompozytor posługuje się tradycyjnymi instrumentami europejskimi i syntezatorami obok instrumentów wschodnich. W latach 90. zaczął pisać także utwory orkiestrowe; w okresie tym powstały dzieła zainspirowane twórczością A. Wölfliego, szwajcarskiego artysty chorego na schizofrenię (4 Welfli Portraits, opera The Saint Adolf Ring, której libretto oparte jest na jego pismach i rysunkach).

W okresie 2000–2022 powstaje m.in. kilka koncertów, wśród nich koncert fortepianowy Banan Humberto 2000, w którym kompozytor połączył nawiązania do tradycji koncertu romantycznego (4-częściowa forma, taneczny finał) z brzmieniami elektronicznymi, elementami jazzu, bluesa i muzyki latynoamerykańskiej. Do najbardziej oryginalnych dzieł z tego okresu należy kompozycja Sun Rings, w której wykorzystane zostały fale plazmowe zarejestrowane przez sondę NASA w przestrzeni kosmicznej, przetworzone na słyszalne dla ucha ludzkiego dźwięki, zintegrowane z brzmieniem kwartetu smyczkowego i chóru. Skomponowany w 2022 roku utwór Ki na klarnet został zainspirowany pejzażem dźwiękowym i krajobrazami prefektury Yamanashi w Japonii. W powstałych w ostatnich dekadach utworach: The Cusp of Magic i SwarAmant Riley powrócił do stosowanej już we wcześniejszych dziełach techniki łączenia brzmienia instrumentów wschodnich z instrumentami europejskimi.

Literatura: A Channel for Some Higher Energy, wywiad Ch. Amirkhaniana z Rileyem, „MusikTexte” 1984 nr 7; W. Duckworth Talking Music. Conversations with J. Cage, Ph. Glass, L. Anderson, and Five Generations of American Experimental Composers, Nowy Jork 1999 (zawiera wywiad z Rileyem); K. Knox The Parametric Music of Terry Riley, „Jazz Monthly” XIII, 1967; W. Mertens De amerikaanse repetitieve muziek, Bierbeek 1980, wyd. ang. American Minimal Music. L.M. Young, T. Riley, S. Reich, Ph. Glass, tłum. J. Hautekiet, Londyn 1983; J. Aikin, J. Rothstein Terry Riley. The Composer of „In C” Explores Indian Sources and Synthesizer Soloing, „Keyboard” VIII, 1982; E. Strickland Minimalism. Origins, Bloomington (Indiana) 1993; Z. Skowron Nowa muzyka amerykańska, Kraków 1995; K.R. Schwarz Minimalists, Londyn 1996; K. Potter Four Musical Minimalists. L.M. Young, T. Riley, S. Reich, Ph. Glass, Cambridge 2000; R. Carl T. Riley’s „In C”. Studies in Musical Genesis, Structure, and Interpretation, Oksford 2009; S.A. Reed „In C” on its Own Terms. A Statistical and Historical View, „Perspectives of New Music” XLIX, 2011. I. Lindstedt W poszukiwaniu duchowego stanu jedności, w: Kraków 11/09–17/09/2011. 9. Festiwal Sacrum Profanum, książka programowa, red. F. Berkowicz i D. Cichy, Kraków 2011 (także wersja ang. pt. In Search of a Spiritual Sense of Oneness, w: Kraków 11/09–17/09/2011. 9. Festiwal Sacrum Profanum, ang. wersja książki programowej, red. F. Berkowicz i D. Cichy, Kraków 2011).