Rathaus, Karol

Rathaus Karol, *16 IX 1895 Tarnopol, †21 XI 1954 Nowy Jork, polski kompozytor, pedagog i pianista żydowskiego pochodzenia. Studiował kompozycję w Wiedniu i Berlinie u F. Schrekera i równolegle odbył studia historyczne na uniwersytecie w Wiedniu, otrzymując 1922 stopień doktora. W 1919 debiutował w Wiedniu jako pianista, grając własne Wariacje na temat Regera. Entuzjazm dla jego dzieł wybitnych (II Symfonia, balet Der letzte Pierrot) występował w nazistowskich Niemczech obok atmosfery potępienia („Skandalwerke”: I Symfonia, II Symfonia (sic)), podsycanej nastrojami antysemickimi. Muzyką do filmu Der Morder Dimitri Karamasoff Rathaus zdobył uznanie i miano jednego z największych twórców rodzącej się sztuki. W 1932 wyemigrował do Francji, następnie w 1934 do Anglii. W 1938 Stany Zjednoczone stały się dla Rathausa kolejną przybraną ojczyzną, lecz ani w Hollywood, ani na Broadwayu nie odniósł spodziewanych sukcesów. Legenda Rathausa jako pedagoga Queens College w Nowym Jorku (w latach 1940–54) znacznie przyćmiła mniej wartościową twórczość z amerykańskiego okresu (wyjątek stanowi V Kwartet smyczkowy). Rathaus był aktywnym członkiem licznych organizacji muzycznych w Stanach Zjednoczonych (m.in.: ISCM, American League of Composers from Austria, American Society of Composers, Authors and Publishers), honorowym wiceprezydentem Jewish Music World Center, działał w organizacjach polonijnych, m.in. w Komitecie Muzycznym Instytutu Kultury.

Doskonałe kompozytorskie métier oraz wielokulturowe i wielonarodowe dziedzictwo Rathausa pozwalały na twórczość niezależną od panujących nurtów, niepoddającą się klasyfikacji. Już pierwsze utwory, bliskie ekspresjonizmowi postromantycznemu, nosiły silnie indywidualne piętno. Swobodne i epizodyczne były nawiązania Rathausa do dodekafonii. Często czerpał z polskiego i hebrajskiego folkloru. Posiadał doskonały zmysł kolorystyczno-orkiestracyjny. Skazany na artystyczny niebyt w Europie, w Stanach Zjednoczonych — obawiając się powtórnego odrzucenia — tworzył muzykę „bardziej przystępną”, wpisaną w nurt neoklasyczny. W poglądach Rathausa na temat muzyki dominują trzy nurty: rozprawy dotyczące dzieł scenicznych i muzyki filmowej, prezentacja własnej postawy twórczej w oparciu o wybrane dzieła oraz refleksje nad aktualnymi problemami muzyki i jej przyszłością w świetle panoramy kierunków i stylów współczesnych.

Literatura: B. Schwarz Karol Rathaus, „The Musical Quarterly” XLI, 1955 (zawiera pełny wykaz utworów); „Muzyka” 1999 nr 4, poświęcony Rathausowi, zawiera m.in.: M. Schüssler „...można dotrzeć do szerokiej publiczności za pomocą prostych, lecz wyłącznie artystycznych środków”. Karol Rathaus i recepcja jego dzieł, D. Pirone Karol Rathaus: amerykański rozdział, M. Zduniak Karol Rathaus w polskiej prasie dwudziestolecia międzywojennego, I. Lindstedt W dodekafonicznej „diasporze”. V Kwartet smyczkowy op. 72 (1954) Karola Rathausa z polskiej perspektywy recepcji doktryny Schönberga w latach 1945–56, M. Bristiger Rękopisy Karola Rathausa z teorii i praktyki muzyki filmowej; M. Schüssler Karol Rathaus, w: Perspektiven der Operforschung, red. J. Maehder i J. Stenzl, Frankfurt 2000; B. Raba Między „muzyką bezwzględnego wyznania” a konwencjonalizmem. Obraz przemian gatunku symfonicznego w twórczości Karola Rathausa, „Muzyka” 2001 nr 4.