logotypes-ue_ENG

Rathaus, Karol

Biogram i literatura

Rathaus Karol, *16 IX 1895 Tarnopol, †21 XI 1954 Nowy Jork, polski kompozytor, pedagog i pianista żydowskiego pochodzenia. Studiował kompozycję w Wiedniu i Berlinie u F. Schrekera i równolegle odbył studia historyczne na uniwersytecie w Wiedniu, otrzymując 1922 stopień doktora. W 1919 debiutował w Wiedniu jako pianista, grając własne Wariacje na temat Regera. Entuzjazm dla jego dzieł wybitnych (II Symfonia, balet Der letzte Pierrot) występował w nazistowskich Niemczech obok atmosfery potępienia („Skandalwerke”: I Symfonia, II Symfonia (sic)), podsycanej nastrojami antysemickimi. Muzyką do filmu Der Morder Dimitri Karamasoff Rathaus zdobył uznanie i miano jednego z największych twórców rodzącej się sztuki. W 1932 wyemigrował do Francji, następnie w 1934 do Anglii. W 1938 Stany Zjednoczone stały się dla Rathausa kolejną przybraną ojczyzną, lecz ani w Hollywood, ani na Broadwayu nie odniósł spodziewanych sukcesów. Legenda Rathausa jako pedagoga Queens College w Nowym Jorku (w latach 1940–54) znacznie przyćmiła mniej wartościową twórczość z amerykańskiego okresu (wyjątek stanowi V Kwartet smyczkowy). Rathaus był aktywnym członkiem licznych organizacji muzycznych w Stanach Zjednoczonych (m.in.: ISCM, American League of Composers from Austria, American Society of Composers, Authors and Publishers), honorowym wiceprezydentem Jewish Music World Center, działał w organizacjach polonijnych, m.in. w Komitecie Muzycznym Instytutu Kultury.

Doskonałe kompozytorskie métier oraz wielokulturowe i wielonarodowe dziedzictwo Rathausa pozwalały na twórczość niezależną od panujących nurtów, niepoddającą się klasyfikacji. Już pierwsze utwory, bliskie ekspresjonizmowi postromantycznemu, nosiły silnie indywidualne piętno. Swobodne i epizodyczne były nawiązania Rathausa do dodekafonii. Często czerpał z polskiego i hebrajskiego folkloru. Posiadał doskonały zmysł kolorystyczno-orkiestracyjny. Skazany na artystyczny niebyt w Europie, w Stanach Zjednoczonych — obawiając się powtórnego odrzucenia — tworzył muzykę „bardziej przystępną”, wpisaną w nurt neoklasyczny. W poglądach Rathausa na temat muzyki dominują trzy nurty: rozprawy dotyczące dzieł scenicznych i muzyki filmowej, prezentacja własnej postawy twórczej w oparciu o wybrane dzieła oraz refleksje nad aktualnymi problemami muzyki i jej przyszłością w świetle panoramy kierunków i stylów współczesnych.

Literatura: B. Schwarz Karol Rathaus, „The Musical Quarterly” XLI, 1955 (zawiera pełny wykaz utworów); „Muzyka” 1999 nr 4, poświęcony Rathausowi, zawiera m.in.: M. Schüssler „…można dotrzeć do szerokiej publiczności za pomocą prostych, lecz wyłącznie artystycznych środków”. Karol Rathaus i recepcja jego dzieł, D. Pirone Karol Rathaus: amerykański rozdział, M. Zduniak Karol Rathaus w polskiej prasie dwudziestolecia międzywojennego, I. Lindstedt W dodekafonicznej „diasporze”. V Kwartet smyczkowy op. 72 (1954) Karola Rathausa z polskiej perspektywy recepcji doktryny Schönberga w latach 1945–56, M. Bristiger Rękopisy Karola Rathausa z teorii i praktyki muzyki filmowej; M. Schüssler Karol Rathaus, w: Perspektiven der Operforschung, red. J. Maehder i J. Stenzl, Frankfurt 2000; B. Raba Między „muzyką bezwzględnego wyznania” a konwencjonalizmem. Obraz przemian gatunku symfonicznego w twórczości Karola Rathausa, „Muzyka” 2001 nr 4.

Kompozycje i prace

Kompozycje

Instrumentalne:

orkiestrowe:

I Symfonia op. 5, 1922

II Symfonia op. 7, 1923

Tanzstücke op. 15, 1925

Uwertura op. 22, 1927

Concertino op. 16, na fortepian i orkiestrę, 1925

Suita op. 29, 1930

Kleines Vorspielfür Streicher und Trómpete op. 30, 1930

Serenada op. 35, 1932

Jacobs Traum — Notturno op. 44, 1938

III Symfonia op. 50, 1934

Polonaise symphonique op. 52, 1934

Koncert fortepianowy op. 45, 1939

Vision dramatique op. 55, 1945

Salisbury Cove Ouverture op. 65,1948

Sinfonía concertante op. 68, 1951

Prelude for Orchestra op. 71, 1953

kameralne:

I Kwartet smyczkowy op. 10, 1924

I Sonata op. 14 na skrzypce i fortepian, 1925

II Kwartet smyczkowy op. 18,1925 (?)

Eine kleine Serenade op. 23, na rożek angielski, klarnet, fagot i fortepian, 1927

Suita op. 27 na skrzypce i fortepian, 1929

Pastorale and Dance op. 39 na skrzypce i fortepian, 1937

III Kwartet smyczkowy op. 41, 1936

II Sonata op. 43 na skrzypce i fortepian, 1937

IV Kwartet smyczkowy op. 59, 1946

Dedication and Allegro op. 64 na skrzypce i fortepian, 1949

Rapsodia notturna op. 66, na wiolonczelę i fortepian, 1950

Trio Serenade op. 69, na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1953

V Kwartet smyczkowy op. 72, 1954

fortepianowe:

Wariacje na temat Regera op. 1, 1919

I Sonata op. 2, 1920

II Sonata op. 8, 1928

III Sonata op. 20, 1927

IV Sonata op. 58, 1946

inne miniatury

Wokalne i wokalno-instrumentalne, m.in.:

3 English Songs op. 48, na głos i fortepian, 1942

5 Moods after American Poets op. 57, na głos i fortepian, 1946

Lament op. 61, na chór i róg, 1947

Diapason op. 67, na baryton, chór i orkiestrę, sł. J. Dryden i J. Milton, 1951

Sceniczne:

opery:

Fremde Erde op. 25, libretto K. Palfly-Waniek, 1929, wyst. Berlin 1930

Die Ehe op. 35, 1930

balety:

Der letzte Pierrot op. 19, 1926, wyst. Berlin 1927

Le lion amoureux op. 41, 1937, wyst. Londyn 1937

muzyka teatralna; muzyka do filmów, m.in. Der Mörder Dimitri Karamasoff, reż F. Ozep, 1930

 

Prace:

Oper, Bühnenmusik, Tonfilm, „Vossische Zeitung”, Unterhaltungsblatt, 10 XII 1930

Meine Oper „Fremde Erde”, „Musikblätter des Anbruch” XII, 1930

Muzyka w filmie dźwiękowym. Myśli i doświadczenia, „Muzyka” 1999 nr 4

Die „neue Sachlichkeit” und die neue Musik, niedatowany maszynopis, Rathaus Archiv, Queens College, Nowy Jork