Rathaus Karol, *16 IX 1895 Tarnopol, †21 XI 1954 Nowy Jork, polski kompozytor, pedagog i pianista żydowskiego pochodzenia. Studiował kompozycję w Wiedniu i Berlinie u F. Schrekera i równolegle odbył studia historyczne na uniwersytecie w Wiedniu, otrzymując 1922 stopień doktora. W 1919 debiutował w Wiedniu jako pianista, grając własne Wariacje na temat Regera. Entuzjazm dla jego dzieł wybitnych (II Symfonia, balet Der letzte Pierrot) występował w nazistowskich Niemczech obok atmosfery potępienia („Skandalwerke”: I Symfonia, II Symfonia (sic)), podsycanej nastrojami antysemickimi. Muzyką do filmu Der Morder Dimitri Karamasoff Rathaus zdobył uznanie i miano jednego z największych twórców rodzącej się sztuki. W 1932 wyemigrował do Francji, następnie w 1934 do Anglii. W 1938 Stany Zjednoczone stały się dla Rathausa kolejną przybraną ojczyzną, lecz ani w Hollywood, ani na Broadwayu nie odniósł spodziewanych sukcesów. Legenda Rathausa jako pedagoga Queens College w Nowym Jorku (w latach 1940–54) znacznie przyćmiła mniej wartościową twórczość z amerykańskiego okresu (wyjątek stanowi V Kwartet smyczkowy). Rathaus był aktywnym członkiem licznych organizacji muzycznych w Stanach Zjednoczonych (m.in.: ISCM, American League of Composers from Austria, American Society of Composers, Authors and Publishers), honorowym wiceprezydentem Jewish Music World Center, działał w organizacjach polonijnych, m.in. w Komitecie Muzycznym Instytutu Kultury.
Doskonałe kompozytorskie métier oraz wielokulturowe i wielonarodowe dziedzictwo Rathausa pozwalały na twórczość niezależną od panujących nurtów, niepoddającą się klasyfikacji. Już pierwsze utwory, bliskie ekspresjonizmowi postromantycznemu, nosiły silnie indywidualne piętno. Swobodne i epizodyczne były nawiązania Rathausa do dodekafonii. Często czerpał z polskiego i hebrajskiego folkloru. Posiadał doskonały zmysł kolorystyczno-orkiestracyjny. Skazany na artystyczny niebyt w Europie, w Stanach Zjednoczonych — obawiając się powtórnego odrzucenia — tworzył muzykę „bardziej przystępną”, wpisaną w nurt neoklasyczny. W poglądach Rathausa na temat muzyki dominują trzy nurty: rozprawy dotyczące dzieł scenicznych i muzyki filmowej, prezentacja własnej postawy twórczej w oparciu o wybrane dzieła oraz refleksje nad aktualnymi problemami muzyki i jej przyszłością w świetle panoramy kierunków i stylów współczesnych.
Literatura: B. Schwarz Karol Rathaus, „The Musical Quarterly” XLI, 1955 (zawiera pełny wykaz utworów); „Muzyka” 1999 nr 4, poświęcony Rathausowi, zawiera m.in.: M. Schüssler „…można dotrzeć do szerokiej publiczności za pomocą prostych, lecz wyłącznie artystycznych środków”. Karol Rathaus i recepcja jego dzieł, D. Pirone Karol Rathaus: amerykański rozdział, M. Zduniak Karol Rathaus w polskiej prasie dwudziestolecia międzywojennego, I. Lindstedt W dodekafonicznej „diasporze”. V Kwartet smyczkowy op. 72 (1954) Karola Rathausa z polskiej perspektywy recepcji doktryny Schönberga w latach 1945–56, M. Bristiger Rękopisy Karola Rathausa z teorii i praktyki muzyki filmowej; M. Schüssler Karol Rathaus, w: Perspektiven der Operforschung, red. J. Maehder i J. Stenzl, Frankfurt 2000; B. Raba Między „muzyką bezwzględnego wyznania” a konwencjonalizmem. Obraz przemian gatunku symfonicznego w twórczości Karola Rathausa, „Muzyka” 2001 nr 4.
Kompozycje
Instrumentalne:
orkiestrowe:
I Symfonia op. 5, 1922
II Symfonia op. 7, 1923
Tanzstücke op. 15, 1925
Uwertura op. 22, 1927
Concertino op. 16, na fortepian i orkiestrę, 1925
Suita op. 29, 1930
Kleines Vorspielfür Streicher und Trómpete op. 30, 1930
Serenada op. 35, 1932
Jacobs Traum — Notturno op. 44, 1938
III Symfonia op. 50, 1934
Polonaise symphonique op. 52, 1934
Koncert fortepianowy op. 45, 1939
Vision dramatique op. 55, 1945
Salisbury Cove Ouverture op. 65,1948
Sinfonía concertante op. 68, 1951
Prelude for Orchestra op. 71, 1953
kameralne:
I Kwartet smyczkowy op. 10, 1924
I Sonata op. 14 na skrzypce i fortepian, 1925
II Kwartet smyczkowy op. 18,1925 (?)
Eine kleine Serenade op. 23, na rożek angielski, klarnet, fagot i fortepian, 1927
Suita op. 27 na skrzypce i fortepian, 1929
Pastorale and Dance op. 39 na skrzypce i fortepian, 1937
III Kwartet smyczkowy op. 41, 1936
II Sonata op. 43 na skrzypce i fortepian, 1937
IV Kwartet smyczkowy op. 59, 1946
Dedication and Allegro op. 64 na skrzypce i fortepian, 1949
Rapsodia notturna op. 66, na wiolonczelę i fortepian, 1950
Trio Serenade op. 69, na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1953
V Kwartet smyczkowy op. 72, 1954
fortepianowe:
Wariacje na temat Regera op. 1, 1919
I Sonata op. 2, 1920
II Sonata op. 8, 1928
III Sonata op. 20, 1927
IV Sonata op. 58, 1946
inne miniatury
Wokalne i wokalno-instrumentalne, m.in.:
3 English Songs op. 48, na głos i fortepian, 1942
5 Moods after American Poets op. 57, na głos i fortepian, 1946
Lament op. 61, na chór i róg, 1947
Diapason op. 67, na baryton, chór i orkiestrę, sł. J. Dryden i J. Milton, 1951
Sceniczne:
opery:
Fremde Erde op. 25, libretto K. Palfly-Waniek, 1929, wyst. Berlin 1930
Die Ehe op. 35, 1930
balety:
Der letzte Pierrot op. 19, 1926, wyst. Berlin 1927
Le lion amoureux op. 41, 1937, wyst. Londyn 1937
muzyka teatralna; muzyka do filmów, m.in. Der Mörder Dimitri Karamasoff, reż F. Ozep, 1930
Prace:
Oper, Bühnenmusik, Tonfilm, „Vossische Zeitung”, Unterhaltungsblatt, 10 XII 1930
Meine Oper „Fremde Erde”, „Musikblätter des Anbruch” XII, 1930
Muzyka w filmie dźwiękowym. Myśli i doświadczenia, „Muzyka” 1999 nr 4
Die „neue Sachlichkeit” und die neue Musik, niedatowany maszynopis, Rathaus Archiv, Queens College, Nowy Jork