Poe, Edgar Allan

Poe [pou] Edgar Allan, *19 I 1809 Boston, †7 X 1849 Baltimore, amerykański poeta, nowelista, krytyk literacki. Wcześnie osierocony, wzięty na wychowanie przez zamożnego kupca J. Allana i jego żonę przyjął – obok rodowego – nazwisko swoich opiekunów. W dzieciństwie mieszkał przez 5 lat w Anglii, uczęszczając do prywatnych szkół. W 1826 wstąpił na Virginia University w Charlottesville. Poszukując źródeł zarobku popadł w długi karciane, zaczął nadmiernie pić, w końcu porzucił szkołę. W 1827 wydał tomik poezji Tamerlane and Other Poems, który przeszedł bez echa. Zdesperowany, wstąpił do wojska, a po 2-letniej służbie przeniósł się do West Point, skąd po kilku miesiącach został relegowany. Jako orędownik walki narodowo-wyzwoleńczej usiłował zaciągnąć się w 1831 do polskiej armii powstańczej. W tym samym roku wydał kolejny tomik wierszy, równocześnie pisząc opowiadania do magazynów literackich. W tym czasie powstały m.in.: Ligeja, Berenice, The Fall of the House of Usher. Poszukując pracy często zmieniał miejsce pobytu. Mieszkał kolejno: w Richmond, gdzie na łamach „Southern Literary Messenger” publikował swoje opowiadania i rozwijał działalność krytyczną, w Nowym Jorku, następnie w Filadelfii, gdzie pisał dla „Graham’s Magazine” liczne nowele „detektywistyczne”, m.in. The Mask of the Red Death. W 1845 ukazał się ostatni wydany za życia autora zbiór wierszy The Raven and Other Poems. Od 1846 twórczość poetycka i nowelistyczna Poego zaczęła ustępować miejsca bogatej działalności krytycznej. Po śmierci żony w 1847 Poe opublikował wiersz Ulalume, uważany przez wielu za szczytowe osiągnięcie jego poezji.

W licznych artykułach, recenzjach i pismach Poe próbował sformułować własne poglądy estetyczne (m.in. The American Drama, 1845, The Philosophy of Composition, 1846, The National of Verse, 1848, The Poetic Principle, wyd. pośmiertne 1850). Dążył do stworzenia jednolitego systemu myślowego, obejmującego świat materialny, metafizykę i sferę życia psychicznego człowieka. Głosił autonomię sztuki; kluczowym pojęciem w estetyce Poego jest piękno, będące „czystym wzniesieniem duszy”. Przypisywał innym formom sztuki – takim jak malarstwo, architektura, taniec, a szczególnie muzyka – zdolność wzbudzania wrażliwości na piękno. Poezję utożsamiał z dążeniem człowieka do nadziemskiego, boskiego piękna.

Jedną z głównych cech poetyki Poego była „sugestywna nieokreśloność wymowy wiersza” w powiązaniu z innymi cechami poetyki romantycznej, takimi jak muzyczność i melancholijna nastrojowość. „Nieokreśloność” odbijała obsesje myślowe autora: śmierć, cierpienie, znużenie, ale jednocześnie wiązała się z jego poglądem na funkcję słowa w utworze lirycznym; głosił, iż poeta posługuje się słowami dla ich ewokatywnych walorów, bądź dla ich właściwości dźwiękowych (tzw. „instrumentacja zgłoskowa”), a nie dla ich semantycznej wartości. Uważał, że „duszą poezji oraz intuicji” jest wyobraźnia.

W swoich nowelach Poe wykorzystał konwencje prozy gotyckiej (porażanie grozą), fantastyczno-naukowej (np. wizje kosmosu) oraz krótkiego opowiadania. Motyw śmierci (najczęściej śmierci ukochanej kobiety) służył jako środek do osiągnięcia nastroju melancholii. Poe twierdził, że najciekawsze są te stany, które dzielą życie od śmierci, mroczne i nieokreślone: sen, omdlenie, letarg, katalepsja, hipnoza, obłęd. Opowiadania Poego charakteryzuje niesamowitość, niezwykłość, posępność, zagadkowość, ale równocześnie ironia i odwołanie do groteski (parodia literatury grozy).

Poe uchodzi za pierwszego wielkiego krytyka w historii literatury amerykańskiej (m.in. zrecenzował 94 książki dla pisma „Southern Literary Messenger”, 1835–36). W kulturze europejskiej zaistniał dzięki poetom francuskim; jego twórczością zachwycił się C.P. Baudelaire, a nast. S. Mallarmé i symboliści. W Polsce pierwsze przekłady Poego ukazały się już w 1861 (F. Faleński); poezje Poego tłumaczyli później m.in. Z. Przesmycki (Miriam), S. Przybyszewski, B. Leśmian.

Muzyce Poe wyznaczył funkcję czysto ekspresyjną i ewokacyjną, gdyż ze wszystkich rodzajów działalności estetycznej człowieka muzyka w najmniejszym stopniu odzwierciedla realia życia. Uważał, iż „muzyka połączona z przyjemną myślą jest poezją; muzyka bez tej idei jest po prostu muzyką, zaś myśl bez muzyki jest prozą”.

Żaden amerykański poeta nie oddziałał tak silnie na wyobraźnię kompozytorów, jak Poe. Większość utworów powstała do tekstów poetyckich (do 1939 ok. 220), z czego ponad połowa w oparciu o pięć wierszy: Annabel Lee, Eldorado, Bells, The Raven, To Helen. Spośród opowiadań najczęstszą inspirację stanowiło The Fall of the House of Usher. Pod wrażeniem twórczości Poego pozostawało wielu kompozytorów europejskich (m.in. S. Prokofiew i M. Ravel, choć zainteresowania te nie znalazły odbicia w ich muzyce), oraz w XX w. amerykańskich i angielskich: J. Holbrooke, L. Bernstein, C. Sanford, G. Crumb, P. Glass i innych. Z kompozytorów polskich po teksty i wątki z Poego sięgnęli m.in. E. Morawski, W. Kilar i K. Knittel.

Literatura: M. Bonaparte Edgar Poe. Etude psychoanalytique, Paryż 1933; M.G. Evans Music and Edgar Allan Poe, Baltimore 1939; E. Lockspeiser Debussy et Edgar Poe, Monako 1962; F. Lyra Edgar Allan Poe, Warszawa 1973; C. Debussy Zagłada domu Usherów. Diabeł w dzwonnicy, przekł. i komentarze S. Jarociński, „Res Facta” 7, 1973; J.L. Idol i S.K. Eisiminger Performances of Operas Based on Poe’s Fiction, w: «Poe Studies» XV, 1982; J. Sullivan New Worlds of Terror. The Legacy of Poe, w: New World Symphonies, New Haven (Connecticut) 1999.