Picasso [pik’aso] Pablo, *25 X 1881 Malaga, †8 IV 1973 Mougins (depart. Alpes-Maritimes), hiszpański malarz, jeden z najwszechstronniejszych twórców XX w. Przejął nazwisko po matce, ojciec Jose Ruiz Blasco był malarzem i profesorem rysunku. Mit odkrywczości Picassa stał się częścią współczesnej kultury, a jego monumentalne oeuvre (obrazy i malowidła ścienne, rzeźby, tysiące grafik i rysunków, ceramika i mozaiki, plakaty, ilustracje do książek, dramaty, wiersze i realizacje teatralno-scenograficzne) — synonimem nowoczesności w sztukach plastycznych.
Od 1904 żył we Francji. Jego pracownia Bateau-Lavoir na Montmartre stała się miejscem spotkań paryskiej bohemy — artystów (J. Gris, M. Vlaminck, H. Matisse, G. Braque, A. Derain, R. Dufy, A. Modigliani, M. Laurencin, M. Utrillo, L. Marcoussis, J. Metzinger), pisarzy, poetów i krytyków (J. Cocteau, A. Salmon, M. Jacob, P. Reverdy, G. Apollinaire, M. Raynal, G. Stein), a także aktorów, marszandów i kolekcjonerów, współtworzących zręby nowej estetyki. Tu w klimacie niezwykłego podniecenia kładł Picasso podwaliny pod awangardową sztukę, której zwiastunem było słynne kubistyczne płótno Panny z Avignon (1907), nazwane „Świętem wiosny malarstwa” (R. Siohan Stravinsky, 1959). Malarz zerwał w nim z całą dotychczasową tradycją, tworząc, jak się wyraził „nie według natury, lecz wespół z naturą”, przy czym „jego upór w ściganiu piękna zmienił w sztuce wszystko” (Apollinaire). Przełomową rolę Picassa w powstaniu kubizmu i innych nurtów awangardowych sztuki nowoczesnej — zarówno abstrakcyjnych jak i figuratywnych, jego własną wizję parafraz dzieł dawnych mistrzów, różnorodność konwencji stylistycznych wyznaczają niejednokrotnie kompozycje o tematyce muzycznej. Jednym z najczęściej powracających motywów są — zwłaszcza w martwych naturach — instrumenty muzyczne (Skrzypek 1910, Akordeonista 1911, Skrzypce 1913, Ma jolie 1914). Ich obecność staje się w Picassowskim repertuarze środków artystycznego obrazowania inspiracją do powstania dzieł o najwyższym ciężarze gatunkowym, będących szczytowymi osiągnięciami: kubizmu (dwie wersje Trzech muzykantów 1921), swoistego ekspresjonizmu (Mandolina i gitara czyli Otwarte okno 1924) i klasycyzmu (Martwa natura z antyczną głową i lutnią 1925) z wyjątkowo czytelną stylistyczną deformacją, specyficznego surrealizmu fantazyjnych, schematycznych form w abstrakcyjnej przestrzeni (Trzej tancerze 1925).
W latach 1917–24 współpracował Picasso z Ballets Russes S. Diagilewa. Za namową J. Cocteau przygotował dekoracje i kostiumy do baletu Parade (1917) z jego librettem i muzyką E. Satie. Po quasi-niepowodzeniu przedstawienia G. Apollinaire pisał, że „Parade wywróci pojęcia niejednego widza”. Kolejne scenografie do baletów: Le tricorne M. de Falli (1919), Pulcinelli I. Strawińskiego (1920), Cuadro flamenco de Falli (1921) i Mercure E. Satie (1924) w choreografii L. Massine’a potwierdziły tę opinię; były także prezentowane na Soirées de Paris. Strawiński po premierze swego baletu pisał: „Picasso zrobił cuda i trudno powiedzieć, co mnie bardziej oczarowało: kolor, plastyka czy też jego zadziwiające wyczucie sceny”. Malarskie dzieło sceniczne Picassa zaistniało również w trakcie prezentacji Le train bleu (libretto Cocteau, muzyka D. Milhaud, choreografia B. Niżyńska, 1924), wystawień Le rendez-vous (libretto Prévert, muzyka J. Kosma, choreografia R. Petit, 1945), Icare (oprac. J. Szyfera, choreografia S. Lifar, 1962) oraz pokazu Popołudnia fauna (muzyka C. Debussy, choreografia S. Lifar, Tuluza 1965).
Obrazy sceniczne Picassa stały się przeglądem prawie wszystkich konwencji stylistycznych, typowych dla malarza. Wrócił w nich do swych tematów podejmowanych w okresie tzw. niebieskim i różowym: akrobatów, arlekinów, tancerek, wędrownych komediantów z commedia dell’arte, inspirowanych poetyką ludową archetypu, folklorem. Nawiązywał w nich również do konstrukcji złożonych iluzji czasoprzestrzeni typowych dla kubizmu, do swych nieustannych eksperymentów formalnych i zapożyczeń, pastiszów, jakie z pasją nowatora niezmiennie kreował „nie szukając — jak mawiał — ale znajdując”.
Polski epizod w życiu i twórczości Picassa znaczyły liczne znajomości i przyjaźnie (S.I. Witkiewicz, T. Makowski, X. Dunikowski, W. Wojtkiewicz, J. Pankiewicz, M. Kisling, L.K. Markus-Marcoussis, J. Starzyński). Witkacy utrwalił swe wrażenia na temat sztuki Picassa (1908) w powieści 622 upadki Bunga, w dramacie Oni; do kolekcji grupy „a. r.” w Muzeum Sztuki w Łodzi podarował przed 1933 rysunek Picassa Martwa natura z gitarą (z ok. 1913, zaginiony). W latach II wojny światowej Picasso napisał surrealistyczną sztukę Pożądanie schwytane za ogon; za jego zgodą i akceptacją libretto przygotował M. Bibrowski, a muzykę do baletu skomponowała G. Bacewicz (1968, wyst. Warszawa 1973). Trzy pieśni do słów Picassa napisał R. Leibowitz. F. Poulenc wizerunek malarza naszkicował w pierwszej pieśni z cyklu Le travail du peintre (1956) do słów P. Eluarda; muzyczny portret Picassa skomponował na orkiestrę V. Thomson. Próbowano także „przekładać” na język muzyki poszczególne obrazy malarza; najczęściej w grę wchodziła Guernica (m.in. K.B. Przybylski Guernica, hommage à Pablo Picasso, 1974).
Literatura: I. Strawiński Chroniques de ma vie, Paryż 1936, tłum. polskie J. Kydryński Kroniki mego życia, Kraków 1974; W.S. Liebermann Picasso and the Ballet, Nowy Jork 1946; H. Curjel Strawinsky und die bildende Kunst, w: Igor Strawinsky, red. O. Tomek, Kolonia 1963; D. Cooper Picasso et le théâtre, Paryż 1967; M. Bibrowski Balet „Picassowski” w Polsce, w: Picasso w Polsce, red. M. Bibrowski, Kraków 1979; Ch. Geelhaar Strawinsky und Picasso, zwei ebenbürtige Genies, w: Strawinsky. Sein Nachlass, sein Bild, Bazylea 1984; R. Taruskin From Subject to Style. Stravinsky and the Painters, w: Confronting Stravinsky, red. J. Pasler, Berkeley 1986; D. Folga-Januszewska Picasso w zbiorach polskich, Warszawa 1995; A. Stassinopoulos-Huffington Pablo Picasso. Twórca i niszczyciel, tłum. I. Lipińska, Warszawa 1999; M. Gąsiorowska Bacewicz, Kraków 1999; D. Folga-Januszewska Picasso. Przemiany, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie 21 XI 2002–11 2003, Warszawa 2002; A. Jarzębska Strawiński. Myśli i muzyka, Kraków 2002.
