Philippe le Chancelier

Philippe le Chancelier [fïl´ip l^e szaⁿs^elj´Ɛ], Filip Kanclerz, *ok. 1170 Paryż, †26 XII 1236 Paryż, francuski teolog, poeta i kompozytor (?). Bywał często mylony z Philippem de Grève, kanonikiem katedry Notre Dame w Paryżu (1182) i w Sens (1220). Był nieślubnym synem Filipa archidiakona Paryża. Po nauce w szkole katedralnej i uzyskaniu w 1206 stopnia magistra na uniwersytecie w Paryżu piastował liczne funkcje kościelne: archidiakona w Noyon (od 1212), administratora prowincji Reims (od 1216), następnie od 1217 kanonika, a od 1218 do końca życia kanclerza kapituły Notre Dame w Paryżu. Kilkakrotnie (1219, 1222, 1230) wyjeżdżał do Rzymu. Oprócz dzieł teologicznych (Summa de Bono), hagiograficznych i homiletycznych (ponad 700 kazań) przypisuje się mu w źródłach średniowiecznych autorstwo ponad 80 pieśni łacińskich i 2 francuskich. Uwzględniając utwory, które uznaje się dziś za dzieła Filipa na podstawie badań historycznych i stylokrytycznych, zachowało się 85 jego konduktów (w tym 19 polifonicznych), 5 prosul do organa, 6 prosul do melizmatów konduktowych (caudae) i 19 motetów, do których doliczyć należy, być może, kilkanaście utworów o wątpliwej atrybucji. Filip jawi się w nich jako niepospolity, obdarzony polemicznym ferworem erudyta, biegle posługujący się różnorodnymi formami (jednolite strofy, sekwencje, rondeaux) i zróżnicowanymi układami wersyfikacyjnymi oraz pomysłowo operujący rymami i grami słownymi. Treść niektórych utworów związana jest z ważnymi ówcześnie wydarzeniami, jak zajęcie w 1187 Jerozolimy przez Saladyna – Venit Ihesus in propria, wybór 1198 papieża Innocentego III – Pater sancte dictus Lotharius (kontrafaktura melodii Douce dame Gace’a Brulé), koronacja w 1223 Ludwika VIII na króla Francji – Beata nobis gaudia. Nie brak też poematów o treści moralizatorskiej, np. konduktus Mundus a mundicia (zach, w wersji mono- i polifonicznej) przeciw korupcji kleru.

Większość utworów poetyckich Filipa zachowała się z muzyką. Opracowania muzyczne pochodzą po części z dzieł wcześniej istniejących, np. kompozycji twórców szkoły paryskiej (tropy/prosule do organa, m.in. Sederunt i Viderunt Perotina, prosule do melizmatów konduktów), czy pieśni trubadurów (np. kontrafaktura canso Can vei la lauzeta mover Bernarda z Ventadorn w utrzymanym w formie debaty conductus Quisquis cordis et oculi i jego francuskej wersji Li cuers servait) oraz truwerów (Nitimur in vestitum oparte na modelu pieśni Guy’a de Coucy). W większości muzyka do utworów Filipa jest jednak oryginalna. Jej autorstwo przypisywane jest, z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem, m.in. Perotinowi (conductus Beata viscera, Relegetur ab area, Dic Christi veritas, motety Agmina milicie/Agmina, Non orphanum te deseram/Et gaudebit), ale niewykluczone, że twórcą niektórych opracowań muzycznych był sam Filip. Niezależnie od tego utwory z jego tekstami odegrały znaczącą rolę w dziejach organum i wczesnego motetu.

Literatura: H. Meylan Les „Questions” de Philippe le Chancelier, Paryż 1927; F. Gennrich Internationale mittelalterliche Melodien, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XI, 1928–29; P. Glorieux Répertoire des Maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, Paryż 1933; J. Handschin Conductus-Spicilegien, „Archiv für Musikwissenschaft” IX, 1952; E. Paganuzzi L’autore della melodia della „Alteratio cordis et oculi” di Philippe le Chancelier, «Collectanea Historiae Musicae» II, 1957; F. Gennrich Bibliographie der ältesten französischen und lateinischen Motetten, «Summa Musica Medii Aevi» II, red. F. Gennrich, Darmstadt 1957; R. Steiner Some Monophonic Latin Songs Composed around 1200, „The Musical Quarterly” LII, 1966; H. Husmann Ein Faszikel Notre-Dame-Kompositionen auf Texte des Pariser Kanzlers Philipp in einer Dominikanerhandschrift (Rom, Sancta Sabina XIVL 3) oraz R. Falek Zwei Lieder Philippes des Kanzlers und ihre Vorbilder, „Archiv für Musikwissenschaft” XXIV, 1967; G. Anderson Thirteenth Century Conductus „Obiter Dicta”, „The Musical Quarterly” LXVIII, 1972; R. Falek The Notre Dame Conductus. A Study of the Repertory, Henryville (Pensylwania) 1981; T.B. Payne ‘Associa tecum in patria’: a Newly Identified Organum Trope by Philip the Chancellor, „Journal of the American Musicological Society” XXXIX, 1986; P. Dronke The Lyrical Compositions of Philip the Chancellor, „Studi medievali”, 3 serie, XXVIII 1987; C.M. Wright Music and Ceremony at Notre Dame of Paris, Cambridge 1989; T.B. Payne ‘Aurelianis civitas’: Student Unrest in Medieval France and a Conductus by Philip the Chancellor, „Speculum” LXXV, 2000; D.A. Traill Philip the Chancellor and F10: Expanding the Canon, „Filologia mediolatina” X 2003; R. Curry Lost and found in Stary Sącz: Ave gloriosa, w ks. pam. M. Perza, Kraków 2003; D.A. Traill A Cluster of Poems by Philip the Chancellor in Carmina Burana 21–36, „Studi medievali”, 3a serie, XLVII, 2006; D.A. Traill More Poems by Philip the Chancellor, „Journal of Medieval Latin” XVI, 2006; T.B. Payne Philip the Chancellor and the Conductus Prosula: ‘Motetish” works from the School of Notre-Dame, w: ks. pam. B. Gillinghama, red. T. Bailey i in., Aldershot-Burlington 2007; A.-Z. Rillon-Marne: Homo considera: la pastorale lyrique de Philippe le Chancelier; une étude des conduits monophonique, «Studia artistarum: Études sur la Faculté des arts dans les Universités médiévales» XXXIV, Turnhout 2012; A.-Z. Rillon-Marne Notre Dame Conductus and the Renewal of Speech at the Turn of the 12th and 13th Centuries: The Sonorous Framing of the Congregation, „Musica Disciplina” LVIII, 2013.