Pawlikowska-Jasnorzewska Maria, *20 XI 1893 Kraków, †9 VII 1945 Manchester, polska poetka, dramatopisarka, córka malarza Wojciecha Kossaka. Systematycznej nauki szkolnej nie pobierała, odebrała staranną edukację domową (m.in. z dziedziny przyrodoznawstwa i filozofii). Wiele podróżowała, m.in. do Francji, Włoch, Turcji, północnej Afryki, Grecji. W IX 1939 przedostała się do Francji, a po VI 1940 znalazła się w Anglii. Nieuleczalnie chora, zmarła w szpitalu w Manchesterze.
Związana była z poetami grupy Skamander, bliskie jej było także środowisko formistów. Niektóre wiersze z jej debiutanckiego zbioru Niebieskie migdały stanowią, obok Słopiewni Tuwima czy Dionizjów i Kasyd Iwaszkiewicza, przykłady „radykalnego nowatorstwa w dziedzinie wersyfikacji” (J. Kwiatkowski, 1990). Główne tematy utworów Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej to fascynacja naturą i miłością, pojmowaną realnie, sensualistycznie. Zajęła w poezji międzywojennej szczególną pozycję jako mistrzyni nowoczesnej, zwięzłej formy wiersza lirycznego i znakomita przedstawicielka liryki miłosnej; jej twórczość charakteryzowała szczególna umiejętność estetyczno-emocjonalnego oddziaływania na czytelnika, atmosfera kobiecej zmysłowości, mistrzowska, zaskakująca puenta, ewoluowanie ku formie otwartej, akcentowanie tonizmu. Poezja Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej „wykazuje związki z najzupełniej odmiennymi tradycjami i kierunkami w sztuce, takimi jak impresjonizm, secesja, formizm, a nawet malarstwo japońskie” (J. Kwiatkowski, 2000). W rozwoju chronologicznym poezji Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej wyróżnia się trzy okresy wyznaczone datami: 1922–27, 1928–39, 1939–45. Publikowała regularnie, wydając mniej więcej co 2 lata kolejne zbiory poezji: Niebieskie migdały 1922, Różowa magia 1924, Pocałunki 1926, Dancing 1927 (próba „przekładu” muzyki jazzowej na poetyckie słowo), Wachlarz 1927, Cisza leśna 1928, Paryż 1929, Profil białej damy 1930, Surowy jedwab 1932, Śpiąca załoga 1933, Balet powojów 1935, Krystalizacje (w tym Róże dla Safo) 1937, Szkicownik poetycki 1939, Róża i lasy płonące 1940, Gołąb ofiarny 1941. Szkicownik poetycki z lat 194045 wydał w 1956 T. Terlecki w tomie Ostatnie utwory. Twórczość Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej wyraźnie ewoluuje od tonacji majorowej do minorowej. Kult miłości, nastrój żywiołowej radości (charakterystyczny dla pierwszego okresu), dialog z naturą (dominujący w drugim okresie) zastępuje w ostatniej fazie nurt filozoficznej refleksji, bunt przeciwko okrucieństwu natury, świadomość przemijania. Napisała także wiele komedii, wystawianych w okresie międzywojennym, m.in.: Zalotnicy niebiescy, Baba-Dziwo.
Wśród kompozycji do wierszy lirycznych Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej dominują pieśni solowe, z których większość charakteryzuje tendencja do podkreślania intelektualnych walorów słowa, zwięzłości formy i zachowania jej ulotnego charakteru, oszczędność w zakresie zastosowanych środków kompozytorskich.
Twórczość Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zainspirowała P. Perkowskiego (pieśń Pokłon op. 14, 1933) i F. Nowowiejskiego (poemat Róże dla Safo na sopran i fortepian lub orkiestrę, 1937–39 oraz utwór chóralny Dąb rażony piorunem op. 56 nr 2). W latach powojennych, wraz ze wzmożonym zainteresowaniem twórczością i osobą poetki po jej wiersze sięgnęli m.in.: B.K. Przybylski (Trzy pieśni 1966), J. Szajna-Lewandowska (Dwanaście wierszy na sopran i kwartet smyczkowy, 1972), F. Dąbrowski (cykle: Oczekiwania, obejmujący 33 pieśni, 1983 oraz Dedykacje 1987), A. Dutkiewicz (Pocałunki, 5 pieśni na chór mieszany a cappella, 1969, Metafora na chór mieszany, organy i perkusję, 1998), N.M. Kuźnik (cykl pieśni Odjazd 1985), P. Moss (Variations sur Ophelie 1991) i P. Łukaszewski (Trzy pieśni 1992).
Edycje: Wybór poezji, oprac. i wstęp J. Kwiatkowski, «Biblioteka Narodowa» seria I nr 194, Wrocław 1967, 4. wyd. 1980.
Literatura: M. Głowiński, J. Sławiński Sapho słowieńska, „Twórczość” 1956 nr 4; K.W. Zawodziński Wśród poetów, Kraków 1964; J. Kwiatkowski Literatura dwudziestolecia, Warszawa 1990; J. Kwiatkowski Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2000.
