Ortiz, Diego

Ortiz [ort’iθ] Diego, *ok. 1510 Toledo, †ok. 1570 Neapol(?), hiszpański teoretyk muzyki i kompozytor. Według wyrywkowo zachowanych informacji z lat 1553, 1558 i 1565 działał jako maestro di capilla na dworach trzech kolejnych wicekrólów hiszpańskich w Neapolu. Nic nie wiadomo o jego pokrewieństwie z Miguelem Ortizem, którego 2 utwory zachowały się w intawolacji na vihuelę w antologii z 1547.

Traktat Ortiza stanowi ważne źródło poznania praktyki wykonawczej XVI w. w zakresie zespołowej gry na instrumentach. Składa się z 2 części. Pierwsza zawiera obszerny zestaw figur ornamentacyjnych, za pomocą których należy ozdabiać melodię grając w zespole różnych viol da gamba (nazywanych przez autora „violones”). Ortiz podaje tu 206 figur do dyminuowania formuł kadencyjnych przez instrument sopranowy i 63 przez basowy, a następnie (bez określenia wysokości kluczem) 36 figur dla clausuli tenorizans i 188 figur dla interwałów od sekundy do kwinty w górę i w dół, z rozróżnieniem czasu trwania pierwszego z dźwięków. Część 2 poświęcona jest grze na jednej wioli z towarzyszeniem instrumentu klawiszowego (nazywanego „cimbalo”). Ortiz wyróżnia trzy rodzaje takiego muzykowania: granie „fantazji” (autor tylko ogólnie charakteryzuje ten rodzaj, gdyż „każdy wykonuje go na swój własny sposób”), grę wioli opartą na akordowych schematach basowych i grę na podstawie opracowań wokalnych utworów polifonicznych. Część ta zawiera 27 utworów nazwanych „recercadas”. Cztery, na samą wiolę basową, mają służyć „dla nabrania wprawy”. W kolejnych sześciu wioli towarzyszy w równych, długich wartościach melodia basowa schematu Il re di Spagna, który ma być realizowany akordowo na instrumencie klawiszowym. 8 dalszych stanowią 2 cykle 4-częściowych wariacji, w których instrument klawiszowy gra odpowiednio madrygał J. Arcadelta O felici occhi miei i chanson P. Sandrina Douce memoire, zaś wiola (basowa lub sopranowa) ozdabia skrajny głos lub dodaje do oryginalnej, 4-głosowej konstrukcji ozdobny głos piąty. Na koniec Ortiz wraca do drugiego z wyróżnionych przez siebie rodzajów i zamieszcza 9 cyklów 3–7-częściowych wariacji opartych na schematach basowo-harmonicznych; są wśród nich odmiany passamezzo antico i moderno, folii, romaneski i ruggiera. Ortiz realizuje ornamentykę w recercadach najczęściej w semiminimach i fusach, rzadko w semifusach, pozostawia też wiele nut bez ozdób; w rezultacie przemyślana koncepcja formy przeważa w tych utworach nad czysto wirtuozowskim popisem.

Zbiór z 1565 zawiera części nieszporów, komplety i innych godzin kanonicznych, oparte na chorale i grupowane według gatunków: 36 hymnów (opracowania 1–4 strof), 9 psalmów, 8 magnifikatów w kolejnych tonach, 4 opracowania dwóch innych kantyków i 11 maryjnych antyfon. Te ostatnie są 5–7-głosowe, natomiast w pozostałych utworach, zasadniczo 4-głosowe, pojawiają się części 2-, 3- oraz 5- i 6-głosowe. Prawie wszystkie kompozycje przeznaczone są do wykonania alternatim, toteż w kantykach i psalmach Ortiz opracowywał albo zestaw wersetów nieparzystych (częściej), albo parzystych.

Literatura: R.J. Borrowdale The „Musices Liber Primus” of Diego Ortiz, Spanish Musician, dysertacja, University of Southern California, 1952; P.G. Strassler Hymns for the Church Year, Magnificats, and Other Sacred Choral Works of Diego Ortiz, dysertacja, University of North Carolina, 1966; E. Ferrari-Barrassi A proposito di alcuni bassi ostinati del periodo rinascimentale e barocco, w: Memorie e contributi alla musica dal Medioevo all’età moderna offerti a F. Ghisi nel settantesimo compleanno, red. G. Vecchi, Bolonia 1971; H.M. Brown Embellishing Sixteenth-Century Music, Londyn 1976; V. Gutmann Improvisation und instrumentale Komposition. Zu drei Bearbeitungen der Chanson „Doulce memoire”, w: Alte Musik. Praxis und Reflexion, red. P. Reidemeister i V. Gutmann, „Basler Jahrbuch fiir historische Musikpraxis”, numer specjalny, Winterthur 1983; R. Erig Gedanken zum Element des Improvisierens in Musik der Renaissance, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” X, 1986; J. Savall Contribución al estudio de la obra instrumental de Diego Ortiz, „Musica Antiqua” nr 2 i 3, 1986; J. González López Diego Ortiz en su época: recercadas, tientos, fantasías, „Nassarre” VI, 1990; R. Stevenson Spanish Polyphonists in the Age of the Armada, „Inter-American Music Review” XII, 1992; M. Bristiger Traktat ornamentacji Diego Ortiza z 1553 roku, w: Myśl muzyczna. Studia wybrane, red. M. Sieradz, Warszawa 2001; J. Martín Valle Giorno felice: El madrigal inédito de Diego Ortiz en el Primo libro de madrigali de Francesco Antonio Baseo, „Nassarre” XXVII, 2011.