Logotypy UE

Ortiz, Diego

Biogram i literatura

Ortiz [ort’iθ] Diego, *ok. 1510 Toledo, †ok. 1570 Neapol(?), hiszpański teoretyk muzyki i kompozytor. Według wyrywkowo zachowanych informacji z lat 1553, 1558 i 1565 działał jako maestro di capilla na dworach trzech kolejnych wicekrólów hiszpańskich w Neapolu. Nic nie wiadomo o jego pokrewieństwie z Miguelem Ortizem, którego 2 utwory zachowały się w intawolacji na vihuelę w antologii z 1547.

Traktat Ortiza stanowi ważne źródło poznania praktyki wykonawczej XVI w. w zakresie zespołowej gry na instrumentach. Składa się z 2 części. Pierwsza zawiera obszerny zestaw figur ornamentacyjnych, za pomocą których należy ozdabiać melodię grając w zespole różnych viol da gamba (nazywanych przez autora „violones”). Ortiz podaje tu 206 figur do dyminuowania formuł kadencyjnych przez instrument sopranowy i 63 przez basowy, a następnie (bez określenia wysokości kluczem) 36 figur dla clausuli tenorizans i 188 figur dla interwałów od sekundy do kwinty w górę i w dół, z rozróżnieniem czasu trwania pierwszego z dźwięków. Część 2 poświęcona jest grze na jednej wioli z towarzyszeniem instrumentu klawiszowego (nazywanego „cimbalo”). Ortiz wyróżnia trzy rodzaje takiego muzykowania: granie „fantazji” (autor tylko ogólnie charakteryzuje ten rodzaj, gdyż „każdy wykonuje go na swój własny sposób”), grę wioli opartą na akordowych schematach basowych i grę na podstawie opracowań wokalnych utworów polifonicznych. Część ta zawiera 27 utworów nazwanych „recercadas”. Cztery, na samą wiolę basową, mają służyć „dla nabrania wprawy”. W kolejnych sześciu wioli towarzyszy w równych, długich wartościach melodia basowa schematu Il re di Spagna, który ma być realizowany akordowo na instrumencie klawiszowym. 8 dalszych stanowią 2 cykle 4-częściowych wariacji, w których instrument klawiszowy gra odpowiednio madrygał J. Arcadelta O felici occhi miei i chanson P. Sandrina Douce memoire, zaś wiola (basowa lub sopranowa) ozdabia skrajny głos lub dodaje do oryginalnej, 4-głosowej konstrukcji ozdobny głos piąty. Na koniec Ortiz wraca do drugiego z wyróżnionych przez siebie rodzajów i zamieszcza 9 cyklów 3–7-częściowych wariacji opartych na schematach basowo-harmonicznych; są wśród nich odmiany passamezzo antico i moderno, folii, romaneski i ruggiera. Ortiz realizuje ornamentykę w recercadach najczęściej w semiminimach i fusach, rzadko w semifusach, pozostawia też wiele nut bez ozdób; w rezultacie przemyślana koncepcja formy przeważa w tych utworach nad czysto wirtuozowskim popisem.

Zbiór z 1565 zawiera części nieszporów, komplety i innych godzin kanonicznych, oparte na chorale i grupowane według gatunków: 36 hymnów (opracowania 1–4 strof), 9 psalmów, 8 magnifikatów w kolejnych tonach, 4 opracowania dwóch innych kantyków i 11 maryjnych antyfon. Te ostatnie są 5–7-głosowe, natomiast w pozostałych utworach, zasadniczo 4-głosowe, pojawiają się części 2-, 3- oraz 5- i 6-głosowe. Prawie wszystkie kompozycje przeznaczone są do wykonania alternatim, toteż w kantykach i psalmach Ortiz opracowywał albo zestaw wersetów nieparzystych (częściej), albo parzystych.

Literatura: R.J. Borrowdale The „Musices Liber Primus” of Diego Ortiz, Spanish Musician, dysertacja, University of Southern California, 1952; P.G. Strassler Hymns for the Church Year, Magnificats, and Other Sacred Choral Works of Diego Ortiz, dysertacja, University of North Carolina, 1966; E. Ferrari-Barrassi A proposito di alcuni bassi ostinati del periodo rinascimentale e barocco, w: Memorie e contributi alla musica dal Medioevo all’età moderna offerti a F. Ghisi nel settantesimo compleanno, red. G. Vecchi, Bolonia 1971; H.M. Brown Embellishing Sixteenth-Century Music, Londyn 1976; V. Gutmann Improvisation und instrumentale Komposition. Zu drei Bearbeitungen der Chanson „Doulce memoire”, w: Alte Musik. Praxis und Reflexion, red. P. Reidemeister i V. Gutmann, „Basler Jahrbuch fiir historische Musikpraxis”, numer specjalny, Winterthur 1983; R. Erig Gedanken zum Element des Improvisierens in Musik der Renaissance, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” X, 1986; J. Savall Contribución al estudio de la obra instrumental de Diego Ortiz, „Musica Antiqua” nr 2 i 3, 1986; J. González López Diego Ortiz en su época: recercadas, tientos, fantasías, „Nassarre” VI, 1990; R. Stevenson Spanish Polyphonists in the Age of the Armada, „Inter-American Music Review” XII, 1992; M. Bristiger Traktat ornamentacji Diego Ortiza z 1553 roku, w: Myśl muzyczna. Studia wybrane, red. M. Sieradz, Warszawa 2001; J. Martín Valle Giorno felice: El madrigal inédito de Diego Ortiz en el Primo libro de madrigali de Francesco Antonio Baseo, „Nassarre” XXVII, 2011.

Kompozycje, praca i edycje

Kompozycje:

Musices liber primus, hymnos, Magnificas, Salves, motecta, psalmos, aliaque diversa cantica complectens, wyd. Wenecja 1565

4 motety na 5–6 głosów zach. w rkp. są prawdopodobnie autorstwa innego kompozytora o tym nazwisku

 

Praca:

wyd. równocześnie w wersji kastylijskiej pt. Trattado de glosas sobre clausulas y otros generos de puntos en la música de violones… i w wersji włoskiej pt. Glose sopra le cadenze et altre sorte de punti in la musica del violone…, Rzym 1553

 

Edycje:

Trattado…, tekst kastylijski i przekł. niemiecki oraz transkr. wszystkich przykł. z cz. 1 i utwory z cz. 2 wyd. M. Schneider, Berlin 1913, zrewid. 3. wyd. Kassel 1967, przekł. angielski P. Farrell, „Journal of the Viola da Gamba Society of America” IV, 1967

transkr. wszystkich utworów ze zbioru 1565 wyd. R.J. Borrowdale (zob. Literatura)