Nucius, Johannes

Nucius, Nux, Nucis, Johannes, *ok. 1556 Görlitz (Zgorzelec), †25 III 1620 Himmelwitz (obecnie Jemielnica k. Strzelec Opolskich), śląski kompozytor i teoretyk muzyki, OCist. W zakresie kompozycji kształcił się u J. Winklera, kantora przy gimnazjum w Zgorzelcu. W 1586 wstąpił do cystersów w Räuden (obecnie Ruda k. Raciborza), gdzie otrzymał humanistyczne wykształcenie. W 1591 opublikował w Pradze swoją pierwszą księgę motetów, w tym samym roku został opatem klasztoru w Jemielnicy, gdzie pozostał do końca życia.

Dzieła Nuciusa odznaczają się wysokim poziomem techniki kompozytorskiej i zaletami wyrazowymi; nawiązują do wielkich twórców schyłku XVI w., m.in. Orlanda di Lasso. Dominuje w nich technika przeimitowana, urozmaicana partiami homorytmicznymi, wzbogacana imitacjami kanonicznymi; okazjonalnie pojawia się również technika cantus firmus. Kształtowanie faktury często łączy się z grupowaniem głosów według rejestrów; w utworach 5- i 6-głosowych wyodrębniają się 3- lub 4-głosowe zespoły utrzymane w wysokim bądź niskim rejestrze, różnicując w ten sposób warstwę brzmieniową. W 8-głosie wprowadzona zostaje technika cori spezzati. Msze Nuciusa należą do typu missa parodia, Missa super „Vestiva i colli” oparta jest na madrygale Palestriny (interesujące opracowanie modelu), zaś Missa „Cara Theodorum” – na własnej kompozycji. Interpretacja tekstu przebiega u Nuciusa na sposób XVI-wieczny, pozostając w konwencjach polifonii późnego renesansu (np. długie wartości nutowe dla słów znaczących spokój, ciszę, krótkie – dla określeń ruchu itp., descendentalna linia melodyczna przy słowach mówiących o cierpieniu).

Traktat Nuciusa stanowi ważny dokument myśli teoretycznej o muzyce przełomu renesansu i baroku. Ujęty w 9 rozdziałów stanowi obszerne kompendium nauki kompozycji. Zawiera konieczne generalia, m.in. zasadniczy podział na compositio i improwizowane ponad cantus firmus sortisatio, systematyzację techniki kontrapunktycznej (tj. simplex, floridus seu fractus i coloratus), klasyfikację współbrzmień (konsonanse doskonałe i niedoskonałe, dysonanse), terminologię, generalia których rozwinięciem są opisy zagadnień szczegółowych – prowadzenia głosów (z uwagi na współbrzmienia i wzajemne relacje interwałowe), kształtowania warstwy współbrzmieniowej, traktowania dysonansów, zasad tonalności, sposobów i reguł kadencjonowania, wreszcie figur muzycznych, których omówienie stanowi ważny przyczynek do wczesnobarokowej nauki o muzycznych figurach retorycznych. Nucius wyróżnił 8 figur: commissura, syncopatio, fuga, repetitio, complexio, climax, homioteleuton i manubrium. Ujęcie problemu tkwi tu w tradycji XVI-wiecznej, zamyka nurt znaczony dziełami m.in. G. Dresslera i J. Burmeistra. Chociaż ilość figur muzycznych jest u Nuciusa niewielka (np. w porównaniu do Burmeistra), to jego rozważania, poczynione w kontekście figur i interpretacji tekstu, zmierzają wprost do teorii afektów i estetyki barokowej. Nucius bowiem jako pierwszy wskazuje, by kompozytor dostrzegł i w odpowiedni sposób muzycznie wyraził określone słowa.

Literatura: C.J.A. Hoffmann Die Tonkünstler Schlesiens. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte Schlesiens vom Jahre 960 bis 1830, Wrocław 1830; R. Starke Johannes Nux (Nucius oderNucis), „Monatshefte für Musikgeschichte” XXXVI, 1904; B. Widmann Johannes Nucius, Abt von Himmelwitz. Ein Altmeister der Klassischen Polyphonie, „Cistercienser-Chronik” XXXII, 1920 oraz pt. Johannes Nucius, Bregencja 1921; E. Kirsch Von der Persönlichkeit und dem Stil des schlesischen Zisterzienser-Komponisten Johannes Nucius, Wrocław 1926; K. Hoppe Johannes Nucius, der Abt von Himmelwitz, und seine kirchenmusikalische Bedeutung oraz Nucius. Vokalwerke, „Cäcilia” XXXVII, 1930; H.J. Moser „Vestiva i colli”, „Archiv für Musikforschung” IV, 1939; F. Feldmann Musiktheoretiker in eigenen Kompositionen. Untersuchungen am Werk des Tinctoris, A. v. Fulda und Nucius, „Deutsches Jahrbuch der Musikwissenschaft” I, Lipsk 1956; F. Feldmann Das „Opusculum bipartitum” des J. Thuringus (1625), besonders in seinem Beziehungen zu Johannes Nucius (1613), „Archiv für Musikwissenschaft” XV, 1958; J. Güldenmeister Ein oberschlesischer Meister altklassischer Polyphonie. Johannes Nucius, „Musica Sacra” LXXIX, 1959; E. Witkowska-Zaremba Myśl muzyczna na Śląsku od XIII do poł. XVII w., w: Piastowie brzescy i ich epoka, materiały sesji naukowej, red. I. Niewińska, Opole 1973; D. Bartel Handbuch der musikalischen Figurenlehre, Laaber 1985.