Neusidler, Hans

Neusidler [nˊojzydl^er], Newsidler, Neusiedler, Hans *1508 lub 1509 Preszburg (obecnie Bratysława), †2 II 1563 Norymberga, niemiecki lutnista, kompozytor także pedagog i lutnik. Z początkiem 1530 przybył do Norymbergi, gdzie wkrótce uzyskał prawo osiedlenia się (21 II) i ożenił się (13 IX). Mimo ożywionej działalności zawodowej, która zyskała mu duże uznanie współczesnych, zwracał się do rady miejskiej o wsparcie finansowe ze względu na konieczność utrzymywania 13 dzieci, które miał z pierwszą żoną, i czworga dalszych, z drugą (ślub 4 V 1556).

Niemal wszystkie zbiory Neusidlera mają wyraźny charakter dydaktyczny. Podręcznik z 1536 został wydany w 2 częściach, z których pierwsza przeznaczona jest dla początkujących samouków. Zawiera ona instrukcje dotyczące czytania tabulatury i samej gry, zaś utwory (głównie intawolacje pieśni niemieckich i tańce) uszeregowane są według stopnia trudności: po intawolacjach 2-głosowych (z niemieckiej lieder pominięto tu Canto i Alto) następują 3-głosowe (pominięty Alto), przy czym 10 modeli powtarza się w tych grupach, co umożliwia śledzenie postępów w nauce. Przy 10 utworze w ramach każdej z tych grup Neusidler podaje szczegółowe palcowanie lewej ręki, przy 20 utworze – prawej. Intawolacjom towarzyszą tańce w prostych układach i krótkie, łatwe praeambula. Część 2, przeznaczona dla uczniów zaawansowanych, zawiera prócz bardzo rozbudowanych praeambulów tylko intawolacje, przy czym nad modelami niemieckimi nieznacznie przeważają chansons i motety. Zbiór z 1540 jest niejako trzecią częścią, przeznaczoną dla tych, którzy już opanowali kunszt gry; prócz 5 utworów wznowionych Neusidler zamieścił tu znów głównie intawolacje pieśni niemieckich i tańce. Zbiory z 1544 są powtórzeniem koncepcji pierwszej serii, przy czym połowę księgi 1 i ćwierć księgi 2 wypełniają wznowienia utworów wydanych wcześniej, natomiast księga 3 zawiera wyłącznie 9 nowych, 4-głosowych intawolacji 2- i 3-częściowych motetów. Zbiór z 1547 niemal w całości obejmuje wznowienia wybrane z wcześniejszych ksiąg (Neusidler dodał tu tylko 2 tańce), natomiast w zbiorze z 1549 prawie 75% zajmują utwory dotąd niewydane.

Nie licząc powtórzeń, zbiory Neusidlera zawierają 15 utworów typu praeambulum (nazywanych też m.in. „Fundamentum”, „Fantasey” lub „Trium mit fugen”), ponad 200 intawolacji i prawie 50 tańców (rozróżnienie między tymi dwoma grupami bywa niekiedy niemożliwe). Wśród modeli intawolacji przeszło połowę stanowią pieśni niemieckie (od P. Hofhaimera, poprzez licznych pomniejszych kompozytorów, do L. Senfla), ok. ćwierci – chansons (od J. Ghiselina, poprzez Josquina des Prés i innych, do N. Gomberta i C. Janequina), ok. 1/8 – utwory religijne kompozytorów niderlandzkich, włoskich, hiszpańskich i niemieckich, a najmniejszą grupę stanowią modele do tekstów włoskich. Wśród tańców przeważa układ 2-częściowy: dwumiar+proportio (zwana „Hupff auff”); dość często pojawia się określenie „taniec włoski”, jednorazowo także „taniec bawarski”, „niderlandzki”, „żydowski” lub nazwy niezwiązane z narodowością. Der Polnisch Tantz, nazwany tak w spisie treści księgi 2 z 1544, jest najdawniejszym spośród rozpowszechnionych później w wielu krajach „tańców polskich”.

Literatura: E. Radecke Das deutsche weltliche Lied in der Lautenmusik des 16. Jahrhunderts, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” VII, 1891; O. Chilesotti Di Hans Newsidler e di un’antica intavolatura tedesca di liuto, „Rivista Musicale Italiana” I, 1894; O. Körte Laute und Lautenmusik bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Lipsk 1901; J. Dieckmann Die in deutscher Lautentabulatur überlieferten Tänze des 16. Jahrhunderts, Kassel 1931; H.P. Kosack Geschichte der Laute und Lautenmusik in Preussen, Kassel 1935; W. Boetticher Studien zur solistischen Lautenpraxis des 16. und 17. Jahrhunderts, Berlin 1943; K. Dorfmüller Studien zur Lautenmusik in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts, «Münchner Veröffentlichungen zur Musikgeschichte» XI, 1967; H. Radke Zur Spieltechnik der deutschen Lautenisten des 16. Jahrhunderts, „Acta Musicologica” LII, 1980; R. Chiesa Storia della letteratura del liuto e della chitarra. Il Cinquecento: Hans Neusidler, „Il Fronimo” nr 42–47, 1983–84; H. Minamino Sixteenth-Century Lute Treatises with Emphasis on Process and Techniques of Intabulation, dysertacja, University of Chicago, 1988; Ch. Dupraz Les duos de luth en Allemagne dans la première partie du XVI^e siècle, w: Luths et luthistes en Occident, red. Ph. Canguilhem i in., Paryż 1999; J. Lüdtke Hans Newsidler in Nuremberg, „Journal of the Lute Society of America” XLIV, 2011.