Moszumańska-Nazar, Krystyna

Moszumańska-Nazar Krystyna, *5 IX 1924 Lwów, †27 IX 2008 Kraków, polska kompozytorka. W latach 1931–39 uczyła się gry na fortepianie w konserwatorium we Lwowie, zaś od 1949 studiowała fortepian u J. Hoffmana i kompozycję u S. Wiechowicza w PWSM w Krakowie, uzyskując w 1955 dyplomy ukończenia obu kierunków. W 1963 podjęła pracę pedagogiczną w PWSM (obecnie Akademia Muzyczna) w Krakowie, od 1966 jako adiunkt, 1971 docent, 1981 profesor nadzwyczajny, 1987 profesor zwyczajny; wykładała kompozycję, instrumentację, fugę i współczesne techniki kompozytorskie. W latach 1974–75 kierowała Katedrą Kompozycji, w latach 1975–78 była dziekanem Wydziału Kompozycji, Dyrygentury i Teorii Muzyki, od 1978 prorektorem, a w latach 1987–93 rektorem tej uczelni. W latach 1964–71 pełniła funkcję prezesa Oddziału ZKP w Krakowie, w latach 1971–73 działała w Zarządzie Głównym ZKP, uczestniczyła wielokrotnie w jury krajowych i zagranicznych konkursów kompozytorskich, a od 1993 była członkiem Rady Wyższego Szkolnictwa Artystycznego w Warszawie.

W 1954 Moszumańska-Nazar otrzymała wyróżnienie na konkursie Koła Młodych ZKP za Oberka ze Suity tańców polskich, w 1961 i 1966 wyróżnienia na Międzynarodowym Konkursie dla Kompozytorek w Mannheim za Hexaèdre i Exodus, w 1962 I nagrodę i złoty medal na Międzynarodowym Konkursie dla Kompozytorek w Buenos Aires za Muzykę na smyczki, w 1966 III nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. A. Malawskiego w Krakowie za Wariacje koncertujące, w 1974 II nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. K. Szymanowskiego w Warszawie za Madonny polskie. Ponadto jest laureatką m.in. nagrody ZKP (1988), pięciokrotnie nagrody MKiS (1971, 1977, 1984, 1987, 1991), nagrody Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży (1977), nagrody miasta Krakowa (1970),  Nagrody Honorowej Fundacji Kultury Polskiej w Krakowie (2003). Została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi (1975), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1983), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1993), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1999), Medaille de l’Officier de l’ordre des Arts et des Lettres (2004) oraz Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis” (2007). Otrzymała także tytuł honorowy i medal „Zasłużony dla Kultury Narodowej” (1989) oraz tytuł doktora honoris causa Akademii Muzycznej w Krakowie (2007).

Moszumańska-Nazar jest współautorką (z H. Danyszową, Z. Iszkowską, J. Jargoniem i M. Leitner) wielokrotnie wznawianego Zbioru ćwiczeń do kształcenia słuchu (Kraków 1962, 14. wyd. 2022). Wygłaszała wiele wykładów o swej twórczości, muzyce współczesnej i nowej notacji w kraju i za granicą (m.in. Lipsk, Mannheim, Heidelberg, Norymberga, Lwów). W 1994 powstał film telewizyjny Krystyna Moszumańska-Nazar (z cyklu Album krakowskiej muzyki, reż. G. Kościński).

Twórczość kompozytorską Moszumańskiej-Nazar cechuje różnorodność form i gatunków muzycznych, od wywodzących się z tradycji uwertury, sinfonietty, koncertu, wariacji, miniatury czy kwartetu smyczkowego, po gatunki narracyjne, reprezentowane przez Rapsod I i II, Esej, Freski czy Exodus. Wczesne utwory z lat 50. wykazują związki z muzyką neoklasyczną (3 miniatury); kompozytorka zwróciła się wówczas także ku dodekafonii, stosowanej w sposób swobodny. W twórczości Moszumańskiej-Nazar wyróżnia się 3 okresy: 1. neoklasyczny (do 1958), 2. eksperymentalno-sonorystyczny (1959–73), 3. etap syntezy (od 1973), charakteryzujący się kreatywnym wykorzystaniem wcześniejszych doświadczeń (E. Mizerska-Golonek, 1996). Charakterystyczny dla drugiego okresu związek z sonoryzmem zaznacza się także w późniejszej twórczości kompozytorki. W wielu utworach przejawia się znakomite wyczucie barw instrumentów (np. 2 dialogi). Muzykę Moszumańskiej-Nazar charakteryzuje użycie barwy dźwięku jako czynnika konstrukcyjnego (II Kwartet smyczkowy), zróżnicowanie barwowe wynikające ze stosowania wielu instrumentów w ramach grupy instrumentów perkusyjnych (From End to End Percussion, 3 etiudy koncertowe), zróżnicowanie środków artykulacyjnych w poszczególnych utworach (Music for Five), polimorficzne traktowanie czasu. W dorobku Moszumańskiej-Nazar wielkie znaczenie ma muzyka na perkusję. Poza licznymi utworami na perkusję solo kompozytorka stosuje także rozbudowane składy perkusyjne w utworach symfonicznych (Rapsod II, Fresk III), kameralnych (Interpretacje, Un petit cadeau) i wokalno-instrumentalnych (Bel canto, Madonny polskie, Wyzwanie), w których pełnią bardzo ważną, niekiedy pierwszoplanową rolę. Szczytowe osiągnięcie w tym zakresie przyniósł Koncert na perkusję, w którym obok niezwykle bogatego instrumentarium dla solisty kompozytorka wprowadza 2 perkusje w orkiestrze, łączące się niekiedy z partią solistyczną.

Obok muzyki na perkusję, duże znaczenie w twórczości Moszumańskiej-Nazar mają utwory symfoniczne. Są to na ogół kompozycje o epickim charakterze i narracyjnej formie. W dziełach wokalno-instrumentalnych zaznacza się zainteresowanie kompozytorki tematyką religijną (Madonny polskie, Pieśń nad pieśniami, Pater noster). Są w nich stosowane różne środki z zakresu faktury wokalnej (polifonia, repetycje i akordy w Madonnach polskich) oraz instrumentalnej (przeciwstawianie faktury akordowej fakturze punktualistycznej w Pieśni nad pieśniami). Zainspirowanie kompozytorki poezją oraz sztukami plastycznymi znalazło wyraz w poemacie Madonny polskie, skomponowanym do tekstów wybranych ze zbioru wierszy J. Harasymowicza pod tym samym tytułem. W poszczególnych wierszach opisywane są obrazy i figury Matki Boskiej, znajdujące się w polskich kościołach i kapliczkach przydrożnych. Wykorzystanie w kompozycji 5 wierszy rzutuje na jej podział formalny (wstęp oraz 5 części). Dużą, odrębną grupę stanowią utwory kameralne i solowe, które odznaczają się selektywnością struktur brzmieniowych i wielkim zróżnicowaniem barwowym.

Istotną rolę w kształtowaniu formalnym utworów Moszumańskiej-Nazar odgrywa zasada narracji. W przebiegu muzycznym występują silnie skontrastowane odcinki, charakterystyczne jest także występowanie kilku kulminacji w utworze; kompozytorka stosuje ponadto kształtowanie ewolucyjne. W konstrukcji utworów Moszumańskiej-Nazar równie ważną rolę, obok jakości sonorystycznych, pełnią struktury motywiczno-tematyczne. Środki konstrukcyjne w połączeniu z różnorodnością artykulacji i instrumentacji podporządkowane są celom wyrazowym. Charakterystyczne dla utworów Moszumańskiej-Nazar są dynamizm przebiegu muzycznego oraz silna, dramatyczna ekspresja.

Muzyka Moszumańskiej-Nazar wyróżnia się oryginalnym, indywidualnym stylem, który cechuje twórcze wykorzystanie nowoczesnych technik kompozytorskich (aleatoryzm, techniki sonorystyczne) w połączeniu z zastosowaniem struktur tematycznych oraz indywidualną koncepcją formy muzycznej. Rys indywidualny nadaje tej muzyce także mistrzowskie operowanie składami perkusyjnymi oraz stosowanie ciekawych, nietypowych kameralnych składów instrumentalnych (Bel canto, Interpretacje). Moszumańska-Nazar była wybitną przedstawicielką szkoły polskiej w muzyce 2. połowy XX w. i zarazem jedną z najciekawszych osobowości krakowskiej szkoły kompozytorskiej.

Literatura: Świat ogarnięty muzyką, rozmowa G. Stanek-Peszkowskiej z Moszumańską-Nazar, „Ruch Muzyczny” 1999 nr 18; Z walcem w tle, rozmowa M. Janickiej-Słysz z Moszumańską-Nazar, „Ruch Muzyczny” 2004 nr 18; M. Woźna-Stankiewicz Lwowskie geny osobowości twórczej. Rozmowy z K. Moszumańską-Nazar, Kraków 2007; H. Schiller „Muzyka na smyczki” Krystyny Moszumańskiej-Nazar, „Ruch Muzyczny” 1963 nr 22; A. Walaciński „Hexaèdre”, „Ruch Muzyczny” 1965 nr 17; T. Marek Composer’s Workshop. Krystyna Moszumańska-Nazar, „Polish Music” 1974 nr 2; E. Mizerska-Golonek Krystyna Moszumańska-Nazar „Madonny polskie”. Wybrane problemy z zakresu faktury wokalnej, w: Muzyka instrumentalno-wokalna kompozytorów krakowskich, «Zeszyty Naukowe PWSM w Krakowie», Kraków 1979; E. Mizerska-Golonek „Pieśń nad pieśniami” Krystyny Moszumańskiej-Nazar, w: Krakowska Szkoła Kompozytorska 1888–1988, red. T. Malecka, Kraków 1992; L. Polony Jubileusz K. Moszumańskiej-Nazar, „Ruch Muzyczny” 1994 nr 25; E. Mizerska-Golonek Krystyna Moszumańska-Nazar i jej muzyka na perkusję solo, w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996; K. Kasperek Krystyna Moszumańska-Nazar. Katalog tematyczny utworów, Kraków 2004 (zawiera m.in. artykuły: M. Janickiej-Słysz „Poruszyć słuchacza…”. O muzyce K. Moszumańskiej-Nazar oraz K. Moszumańskiej-Nazar: Szkic biograficzny, Autorefleksja kompozytorska i O roli perkusji i traktowaniu jej w moich utworach); L. Czapliński De color concentionis albo o stylistycznej tożsamości autora. K. Moszumańska-Nazar, klasyk sonoryzmu, „Opcje” 2009 nr 1; T. Sobaniec Perkusja znakiem rozpoznawczym muzyki K. Moszumańskiej-Nazar, Kraków 2011; M. Stefański Źródła inspiracji twórczych i formy ich wyrazu w muzyce organowej kompozytorów krakowskich drugiej połowy XX wieku na przykładzie wybranych utworów T. Machla, K. Moszumańskiej-Nazar, J. Łuciuka i J. Jargonia, Kraków 2011; M. Mądro W poszukiwaniu idiomu kompozytorskiego K. Moszumańskiej-Nazar, praca doktorska, Akademia Muzyczna w Krakowie, 2015; A. Kłaput-Wiśniewska Artistic Work of Women. Female Works in Self-reflection of G. Bacewicz, K. Moszumańska-Nazar and A. Zubel, w: The Musical Work and its Creators, red. A. Nowak, Bydgoszcz 2015; J. Miklaszewska Literature and visual arts as a source of inspiration in the work of K. Moszumańska-Nazar, „Musicology Today” XVI, 2019; E. Wójtowicz Oblicza kwartetu smyczkowego w twórczości kompozytorów krakowskich. B. Buczek, Z. Bujarski, K. Meyer, K. Moszumańska-Nazar, K. Penderecki, M. Stachowski, Kraków 2021.