Monn, Matthias Georg

Monn Matthias Georg, właśc. Johann Georg Mann, *9 IV 1717 Wiedeń, †3 X 1750 Wiedeń, austriacki kompozytor i organista. O życiu Matthiasa Georga Monna zachowało się niewiele informacji. W latach 1731–32 był dyskancistą w chórze w Klosterneuburg k. Wiednia, w 1738 lub później został organistą w kościele św. Karola w Wiedniu. Prawdopodobnie działał jako pedagog, był przyjacielem, być może także nauczycielem J.G. Albrechtsbergera.

Monn był czołową, obok G.Ch. Wagenseila, postacią wczesnoklasycznej szkoły wiedeńskiej, pokolenia młodych, postępowych kompozytorów, którzy za czasów cesarzowej Marii Teresy zdominowali życie muzyczne Wiednia. Do historii muzyki przeszedł głównie jako twórca dzieł instrumentalnych, szczególnie 3-częściowych symfonii. Kilka z nich jest poprzedzonych wolnym wstępem, wykazującym związek z uwerturą francuską i sonatą da chiesa. W ramach niewielkich pierwszych części Monn stosował wykształconą formę sonatową z wyrazistymi tematami (2. temat w odmiennej tonacji, z reguły w dynamice piano). Korzenie stylu symfonicznego Monna tkwią w sinfonii neapolitańskiej, uprawianej w Wiedniu przez A. Caldarę i F. Contiego. W stosunku do poprzedników rozbudował przetworzenie, wprowadzał repryzy w tonacji zasadniczej, niekiedy pełne i wierne, niekiedy niekompletne. W częściach finałowych (czasem o charakterze tanecznym), zbudowanych analogicznie do części pierwszych, forma sonatowa jest prostsza, bez tematów pobocznych i kody. Powszechnie cytowana w literaturze muzykologicznej Symfonia D-dur z 1740 na 2 flety, 2 rogi, fagot i trio smyczkowe jest pierwszą znaną symfonią 4-częściową, z menuetem (bez tria). Pozostała ona jedyną tego typu w twórczości Monna, nie wywarła też wpływu na innych kompozytorów (rozwój symfonii 4-częściowej przypisuje się powszechnie J. Stamicowi), jest bowiem silniej niż inne kompozycje orkiestrowe Monna związana z muzyką baroku, zwłaszcza z suitą (forma ritornelowa w I części, aria jako część II, fugowane części skrajne, wspólna tonacja wszystkich części, faktura triowa, koncertujące instrumenty dęte), tym też można tłumaczyć wprowadzenie menueta.

Matthias Georg Monn był jednym z pierwszych twórców koncertu solowego w Austrii, który wplótł do niego elementy klasyczne. Jego 3-częściowe koncerty osadzone są w tradycji G. Tartiniego (z wyczuwalnym jeszcze wpływem Vivaldiego). Ritornelową strukturę I części Monn złączył z klasyczną równowagą konstrukcji — rozwinięty pierwszy ritornel staje się tematem i podstawą formy sonatowej. Na szczególną uwagę zasługuje Koncert wiolonczelowy, przewyższający powstałe wcześniej koncerty na ten instrument bogactwem motywicznym, rozbudowaniem partii solowych, pełnym wykorzystaniem możliwości technicznych i wyrazowych wiolonczeli.

W przeciwieństwie do utworów orkiestrowych, muzyka kameralna i solowa Monna należy raczej do epoki późnego baroku; 2-częściowa struktura kwartetów smyczkowych (wolna–szybka fuga) nawiązuje do uwertury francuskiej; fugowane uwertury francuskie poprzedzają też Divertimento na 2 altówki i basso continuo oraz partity, złożone z 4 części o rozmaitym charakterze i budowie (tanecznej, nietanecznej, w formie sonatowej i in.), zawsze z menuetem.

Sonaty klawesynowe, złożone z 1–7 części (z reguły dwudzielnych, repetowanych), zbliżone są do utworów D. Scarlattiego. Niektóre z racji ich tanecznego charakteru uznać można za suity (f-moll, nr 50 wg katalogu W. Fischera, składa się z allemande, courante, presto gigue, menuetto), inne pozbawione są całkowicie elementów tanecznych, najliczniejszą grupę tworzą sonaty „mieszane”. W Sonacie D-dur (nr 53), której poszczególne części mają francuskie tytuły programowe, silnie przejawia się styl galant. Niekiedy Monn dążył do integracji cyklu poprzez pokrewieństwo motywiczne między ustępami. Mimo stosowania elementów formy sonatowej utwory te bliskie są muzyce barokowej w kształtowaniu materiału dźwiękowego, wskazują jednak na wyczucie faktury klawiszowej (np. bas Albertiego). Utwory wokalno-instrumentalne, utrzymane w stylu galant, mają w historii muzyki marginesowe znaczenie.

Twórczość Monna łączy tradycje muzyczne późnego baroku z elementami wczesnoklasycznymi. Jego utwory, nowatorskie w koncepcji formalnej (przejrzysta, okresowa struktura utworu, dualizm tematyczny), utrzymane są jeszcze w tradycji baroku. Są one częstokroć jednorodne materiałowo, melodia rozwijana jest poprzez snucie motywiczne, występuje w nich faktura triowa, elementy concerto grosso, sonaty da chiesa itp. Predylekcja kompozytora do kontrapunktu wskazuje na inspirację dziełami A. Caldary, a zwłaszcza nieco wcześniej działającego w Wiedniu J.J. Fuxa.

Bogata i pełna wdzięku melodyka Monna z elementami stylu galant, mimo konwencjonalności wynikającej z wpływu włoskiej opery, dowodzi dużej wrażliwości kompozytora. Tematy, w wielu utworach jeszcze konstruowane z repetowanych, krótkich motywów, w innych mają już wyraźnie symetryczny, zamknięty kształt. W odcinkach łącznikowych, budowanych najczęściej sekwencyjnie, dominuje jednorodny ruch szesnastkowy, motywy gamowe i łamane akordy. Zgodnie z duchem epoki Monn zdecydowanie preferował tonacje durowe do 3 znaków, zwłaszcza D-dur, choć napisał też symfonię w H-dur i kilka sonat w f-moll i gis-moll. Przy ogólnym uproszczeniu harmonicznym, w jego utworach znajdują się fragmenty o niebanalnej, ekspresyjnej harmonii (pełne wyrazu, recytatywne Larghetto z Symfonii D-dur nr 8 wg katalogu Fischera).

Mimo iż za życia Monna nie wydano żadnej jego kompozycji, wywarł on silny wpływ na rozwój stylu klasycznego w Austrii, na twórczość C.Ph.E. Bacha i J. Haydna. Odtworzenie pełnej listy jego dzieł nie jest możliwe; część zaginęła, zachowana twórczość nie została jeszcze w całości przebadana, często trudno rozgraniczyć utwory Matthiasa Georga Monna i Johanna Christopha Monna. Spuścizna Matthiasa Georga Monna zainteresowała A. Schönberga, który opracował basso continuo i kadencję Koncertu wiolonczelowego, zrobił transkrypcję Koncertu klawesynowego D-dur (z 1746) na koncert wiolonczelowy i opracował partię generałbasu w kilku innych utworach.

Literatura: W. Fischer, wstęp do „Denkmäler Tonkunst in Österreich” XIX/2, Wiedeń 1912 (zawiera katalog tematyczny utworów instrumentalnych Monna); E.L. Gerber Neues historisch-biographisches Lexikon der Tonkünstler, 4 t., Lipsk 1812–14; J. Sonnleithner Biographische Notizen über Georg Matthias Monn aus dem Munde seines Schülers G. Albrechtsberger, „Monatsbericht der Gesellschaft der Musikfreunde” VI, 1830; H. Riemann Stamitz oder Monn?, „Blätter für Haus- und Kirchenmusik” XII, 1907/08; J. LaRue Major and Minor Mysteries of Identification in the 18th-Century Symphony, „Journal of the American Musicological Society” XIII, 1960; J.M. Barbour Pokorny Vindicated, „The Musical Quarterly” XLIX, 1963; K.E. Rudolf The Symphonies of Georg Mathias Monn (1717–1750), dysertacja University of Washington, 1982 (zawiera indeks rękopisów utworów Johanna Christopha i Matthiasa Georga Monna); C. Pollack Viennese Solo Keyboard Music, 1740–1770, dysertacja Brandeis University, 1984 (zawiera katalog utworów klawiszowych Monna); B.C. MacIntyre The Viennese Concerted Mass of the Early Classic Period, Ann Arbor 1986; Ch.H. Lemons The Keyboard Concertos of Georg Matthias Monn, dysertacja Northwestern University, Ann Arbor 1991.