Mercadante, Saverio

Mercadante [merka~] Giuseppe Saverio Raffaele, ochrzcz. 17 IX 1795 Altamura (prow. Bari), †17 XII 1870 Neapol, włoski kompozytor i pedagog. Jako nieślubne dziecko Mercadante przez całe życie ukrywał okoliczności swojego przyjścia na świat, zmieniając miejsce narodzin na Neapol, rok urodzenia na 1797, a w niektórych dokumentach na 1798, zaś imię nadane przy chrzcie na Francesco. W 1808 został przyjęty do konserwatorium, w Neapolu, w latach 1816–20 uczył się kompozycji pod kierunkiem N. Zingarellego, który w 1817 powierzył mu prowadzenie orkiestry uczelnianej. Wśród jego szkolnych kompozycji przeważała muzyka instrumentalna: duety, tria, kwartety, koncerty fletowe, a także sinfonie, które spotkały się z pochlebnymi ocenami (m.in. G. Rossiniego). Dobrze przyjęta została także jego kantata na cześć eks-króla hiszpańskiego Karola IV, wykonana w 1818 w Neapolu. Debiutem Mercadantego w dziedzinie muzyki scenicznej były 3 balety, z których szczególnym powodzeniem cieszył się ostatni — Il flauto incantato, wystawiony w 1818 w Teatro di San Carlo w Neapolu. Sukces tego przedstawienia zaowocował zamówieniem (dyrektorem teatru San Carlo był wówczas Rossini) na pierwszą operę Mercadantego L’apoteosi d’Ercole, której prapremiera w 1819 została entuzjastycznie przyjęta. Od tego momentu kariera Mercadantego jako twórcy oper potoczyła się błyskawicznie, a jego nazwisko stało się znane w całych Włoszech. W ciągu najbliższych paru lat pisał 3–4 opery rocznie, realizując zamówienia najbardziej znanych teatrów włoskich: Teatro Argentina i Teatro Valle w Rzymie, La Scala w Mediolanie, Teatro la Fenice w Wenecji, Teatro Regio w Turynie, Teatro di San Carlo w Neapolu i in. Europejską sławę przyniosła mu opera Elisa e Claudio wystawiona w 1821 w Mediolanie, a następnie w Londynie, Barcelonie i Paryżu. Premierę wiedeńską w Kärntnertortheater w 1824 roku prowadził kompozytor. Trzy następne dzieła zamówione przez operę w Wiedniu zostały przyjęte jednak dość chłodno, co zadecydowało o powrocie Mercadantego do Włoch, gdzie w 1826 odniósł kolejny wielki sukces prapremierą opery Garitea, regina di Spagna w Wenecji. Współpraca Mercadantego z Operą Włoską w Madrycie (1826–27 i 1829–31) ograniczyła się do jednego tylko dzieła pt. I due Figaro, wkrótce po premierze zakazanego przez cenzurę z powodów politycznych, natomiast pobyt Mercadantego w Lizbonie (1827–28) zaowocował wystawieniem 3 lub 4 jego dzieł, z których Gabriella di Vergy cieszyła się później znacznym powodzeniem we Włoszech. W latach 1829–31 ponownie przebywał w Hiszpanii, najpierw w Kadyksie, następnie w Madrycie, gdzie bezskutecznie usiłował nawiązać zerwaną poprzednio współpracę. W 1831 powrócił do Włoch; po kilku latach nieobecności musiał odbudować swoją pozycję, znacznie osłabioną przez pierwsze sukcesy Belliniego i Donizettiego. W 1833 objął po P. Generalim stanowisko kapelmistrza przy katedrze w Novarze. W ciągu 7 lat pełnienia tej funkcji skomponował kilka utworów religijnych (m.in. oratorium Le sette [ultime] parole di Nostro Signore). W 1835 Mercadante przebywał w Paryżu, zaproszony do współpracy przez Rossiniego, ówczesnego dyrektora Théâtre Italien. Mankamenty libretta sporządzonego według Zbójców Schillera spowodowały, iż pomimo doborowej obsady (m.in. Giulia Grisi, G. Rubini) opera I Briganti nie miała powodzenia. Pobyt w Paryżu, kontakty z wieloma artystami, a także zapoznanie się z najnowszymi dziełami operowymi (Hugonoci Meyerbeera) wywarły istotny wpływ na dalszą twórczość Mercadantego, czego dowodem jest jego najbardziej znana opera Il Giuramento, napisana na zamówienie La Scali. Rozpoczętą w niej reformę opery kontynuował w następnych dziełach: Le due illustri rivali, Elena da Feltre, Il Bravo i La Vestale, które zapewniły mu ok. 1840 pozycję najwybitniejszego kompozytora operowego we Włoszech. Przez kilka miesięcy 1839 Mercadante piastował funkcję dyrektora Liceo musicale w Bolonii, z której jednak zrezygnował wobec propozycji objęcia po śmierci Zingarellego stanowiska dyrektora konserwatorium w Neapolu. Na stanowisku tym pozostał od X 1840 do końca życia. Pod koniec wypełnionych sukcesami lat 40. kondycja twórcza Mercadantego zaczęła stopniowo słabnąć, czego przyczyny upatrywać można zarówno w ogromie obowiązków związanych z pełnioną funkcją, jak i w rosnącej sławie Verdiego. Obawiając się porażki w rywalizacji z nim, Mercadante podejmował nawet działania mające na celu stłumienie rozgłosu, jakim cieszyły się dzieła Verdiego, a także zablokowanie przygotowań do inscenizacji Trubadura w Neapolu; Verdi w późniejszych latach nie żywił jednak do niego urazy. Projektując w 1868 Requiem jako wspólną kompozycję poświęconą pamięci Rossiniego, Verdi w pierwszej kolejności zaprosił do współudziału Mercadantego, mimo iż był on już od 6 lat dotknięty całkowitą ślepotą. W ostatnich latach życia Mercadante zapisywał swoje kompozycje, dyktując je swoim uczniom. Były to na ogół orkiestrowe utwory pisane ku czci nieżyjących już kompozytorów, jak Rossini, Bellini, Donizetti, G. Pacini, lub o charakterze autobiograficznym (sinfonia Il lamento del bardo).

Obfita twórczość operowa Mercadantego (60 dzieł skomponowanych w ciągu prawie 40 lat) stanowi — niezależnie od dokonań Belliniego i Donizettiego — pomost między twórczością Rossiniego (ostatnia opera Wilhelm Tell 1829) a operami Verdiego (pierwszy znaczący sukces — Nabucco 1842). Styl Mercadantego dosyć długo nie wykraczał poza powszechnie uznawane we Włoszech wzory dzieł operowych: błyskotliwe opery buffa (dookreślane też jako „melodramma giocoso”, np. Il geloso ravveduto), a także hołdujące estetyce bel canta opery seria, które Mercadante preferował. W odniesieniu do obu rodzajów używał zgodnie z ówczesną nomenklaturą włoskiego terminu „melodramma”, niektóre zaś opery seria określał jako „dramma per musica”. Uprawiał też gatunek pośredni między „serio” i „giocoso”, który kryje się pod pojęciem „melodramma semiserio” (np. Elisa e Claudio). Początkowo Mercadante współpracował z librecistami, którzy naśladowali wzory stworzone jeszcze w XVIII w. przez A. Zena i P. Metastasia. Z biegiem czasu jednak do jego twórczości zaczęły przenikać elementy romantyczne, zarówno w odniesieniu do treści librett, jak i do zasobu muzycznych środków wyrazu. Wątki klasyczno-mitologiczne zastąpiła tematyka historyczna oraz adaptacje dzieł Szekspira, Cervantesa, Dantego, Byrona i Schillera, dokonywane najczęściej przez F. Romaniego, a począwszy od 1838 przez S. Cammarano, dyrektora Teatro di San Carlo w Neapolu. Płynące z tych tekstów impulsy do podkreślania tego, co sentymentalne i dramatyczne skłaniały Mercadantego do stopniowej rezygnacji z nadmiaru ornamentyki i koloratury na rzecz śpiewu o wydźwięku lirycznym, a nawet patetycznym, porywającym w wyrazie („slancio di melodia”). Podobnie jak Donizetti, Mercadante wyróżniał się na tle ówczesnych kompozytorów włoskich docenianiem czynnika harmonicznego, śmiałymi modulacjami oraz pomysłowością w zakresie instrumentacji. Tendencje te nasiliły się po powrocie Mercadantego z Paryża, kiedy świadomie zaczął realizować ideę reformowania zrutynizowanej opery włoskiej (począwszy od Il Giuramento). Przejawiała się ona w różnicowaniu form muzycznych w zależności od sugestii płynących z akcji dramatycznej, zespalaniu za pomocą wspólnego materiału motywicznego poszczególnych numerów muzycznych w większe całości, odpowiadające rozmiarami scenie, w zmniejszeniu różnicy między recytatywem a kantyleną, polifonizowaniu faktury w scenach zespołowych, a przede wszystkim unikaniu operowych stereotypów, takich jak cabaletty, popisy wokalne, aria da capo, trywialna melodyka. W stopniu od dawna we Włoszech niespotykanym usiłował Mercadante zrównoważyć w operze czynnik muzyczny dramatycznym; stało się to wzorem-odskocznią dla Verdiego, debiutującego w latach największych sukcesów Mercadantego. Po operze Il Reggente (1843) nastąpił jednak wyraźny regres w twórczości Mercadantego, wówczas dyrektora konserwatorium w Neapolu, powrót do konwencji i schlebiania gustom mniej wybrednej publiczności; rosnąca sława Verdiego usunęła w cień dzieła Mercadantego. Twórcy Rigoletta i Falstaffa ustępował Mercadante nie tyle rzetelnością warsztatu kompozytorskiego, ile spontanicznością inwencji, szczerością wypowiedzi muzycznej i skalą talentu. W latach 40. XX w. toczyła się gorąca polemika na temat wkładu Mercadantego do historii muzyki włoskiej pomiędzy jego admiratorem B. Notarnicolą (który w operach Verdiego dostrzegał liczne zapożyczenia z dzieł Mercadantego) a późniejszymi zwolennikami (A. Pomè, F. Walker) poglądu F. Florima, którzy zarzucali Mercadantemu brak naturalności wyrazu. Bardziej wyważone oceny twórczości Mercadantego, także w zestawieniu z dokonaniami Belliniego i Donizettiego, pojawiły się w literaturze dopiero w latach 70. XX wieku.

Literatura: W. Neumann Saverio Mercadante, Kassel 1855; R. Colucci Biografia di Saverio Mercadante, Wenecja 1867; F. Florimo Saverio Mercadante, w: Cenno storico sulla scuola musicale di Napoli, 2 t., Neapol 1869–71, wyd. 2 popr. i poszerz. pt. La scuola musicale di Napoli e i suoi conservatorii, 4 t., 1880–84, przedr. 1969; O. Serena I musicisti altamurani ...in occasione del centenario di Saverio Mercadante, Altamura 1895; G. Bustico Saverio Mercadante a Novara, „Rivista Musicale Italiana” XXVIII, 1921; A. Pomé Saggio critico sull’opera musicale di Saverio Mercadante, Turyn 1925; G. de Napoli La triade melodrammatica altamurana. G. Tritto, V. Lavigna, S. Mercadante, Mediolan 1931; G. Solimene La patria e i genitori di Mercadante, Neapol 1940; Saverio Mercadante, note e documenti, Bari 1945; B. Notarnicola Saverio Mercadante, Biografía critica, Rzym 1945, wyd. 2. popr. i poszerz, pt. Saverio Mercadante nella gloria e nella luce, 1949; F. Walker Mercadante and Verdi, „Music and Letters” XXXIII, 1952 oraz XXXIV, 1953; B. Notarnicola Verdi non ha vinto Mercadante, Rzym 1955; G. Carli Bailóla Mercadante e „Il bravo”, w: Il melodramma italiano dell’ottocento. Studi e ricerche per Massimo Mila, red. G. Pestelli, Turyn 1977; S. Palermo Saverio Mercadante. Biografia, epistolario, Fasano 1985; M. Summa Bravo Mercadante. Le ragioni di un genio, Fasano 1985; 2. wyd. Brindisi 2014; K.M. Bryan Mercadante’s Experiment in Form. The Cabalettas of Elena da Feltre, „Donizetti Society Journal” 1988; T. R. Toscano Il teatro Mercadante. La storia, il restauro, Neapol 1989; T.G. Kaufman S. Mercadante, Verdi and His Major Contemporaries, Nowy Jork 1990; S. Perna „La Vestale” di Saverio Mercadante. Approdo romantico di un mito neoclassico, Brindisi 1990; G. Petrucci, M. Giacinto Saggi su Saverio Mercadante, Cassano Murge (Bari) 1992; M. Wittmann, S. Spencer Meyerbeer and Mercadante? The Reception of Meyerbeer in Italy, ,,Cambridge Opera Journalˮ V/2 (1993); K. M. Bryan An experiment in form: the reform operas of Saverio Mercadante (1795–1870), Bloomington (Indiana) 1994; G. Petrucci, Saverio Mercadante l'ultimo dei cinque re, Rzym 1995; T. G. Kaufman Catalogue of the Operas of Mercadante – Chronology of Performances with Casts, "Bollettino dell Associazione Civica Saverio Mercadante" nr 1, Altamura 1996; D. Brandenburg La vita musicale napoletana ai tempi di Giacomo Tritto e Saverio Mercadante vista dai viaggiatori stranieri, "Bollettino dell Associazione Civica Saverio Mercadante" nr 2; Altamura 1997; M. Wittmann Meyerbeer und Mercadante? Überlegungen zur italienischen Meyerbeer-Rezeption, w: Meyerbeer und das europäische Musiktheater, red. S. Döhring, A. Jacobshagen, Laaber 1998; C. Risi Auf dem Weg zu einem italienischen Musikdrama: Konzeption, Inszenierung und Rezeption des melodramma vor 1850 bei Saverio Mercadante und Giovanni Pacini, "Mainzer Studien zur Musikwissenschaft" nr 42 (2004); Ernesto Pulignano "Il giuramento" di Rossi e Mercadante, Tutyn 2007; G. Cassanelli Mercadante e la sua riforma: Elena da Feltre, Bari 2012; N. E. Krüger Gaetano Donizetti, Saverio Mercadante, and the evolution and development of the Verdi baritone, Ann Arbor (Michigen) 2012; F. Placanica Mercadante in Paris (1835–1836): The Critical Viev, ,,Revue belge de MusicologieˮLXVI (2012); M. Wittmann Die Wiederentdeckung Saverio Mercadantes auf der Opernbühne. Anmerkungen zur Uraufführung von 'Francesca da Rimini', w: ‹‹Musiktheater im Fokus››, red. S. Döhring, S. Rauch, Wűrzburg 2014; S. Palermo, D. Denora Saverio Mercadante. Biografia, Fasano 2014; A. Presas Creación y vida de Saverio Mercadante en España. Don Chischiotte alle nozze di Gamaccio (Cádiz, 1830), Madryt 2018; M.A. Smart Waiting for Verdi: Opera and Political Opinion in Nineteenth-Century Italy, 1815–1848, Oakland (California) 2018; M. Wittmann, Saverio Mercadante - Systematisches Verzeichis seiner Werke, Linz 2020; Mercadante 1870–2020, materiały z międzynarodowej konferencji w Neapolu 2020, red. A. Caroccia, P. Maione, Neapol 2020; 'Insolite forme': Mercadante e il melodramma italiano dell'Ottocento, red. L. Mattei, materiały z konferencji w 2020 w Altamura, Bari 2021; W.N. Rothstein The musical language of Italian opera, 1813–1859, Nowy Jork 2023.