Menuhin, Yehudi

Menuhin Sir Yehudi, *22 IV 1916 Nowy Jork, †12 III 1999 Berlin, amerykański skrzypek i dyrygent. Mając 5 lat, rozpoczął naukę gry na skrzypcach u S. Ankera w San Francisco, następnie kształcił się pod kierunkiem L. Persingera (ucznia E. Ysaÿe’a). Jako 8-letni chłopiec zaczął występować publicznie, w 1924 w San Francisco wykonał z ogromnym sukcesem Symphonie espagnole E. Lalo. W 1927 rodzina Menuhinów przeniosła się do Paryża, gdzie Yehudi Menuhin grał na koncertach orkiestry Lamoureux (pod dyrekcją P. Paray’a) i pogłębiał swą edukację muzyczną pod kierunkiem G. Enescu, który wywarł duży wpływ na jego osobowość artystyczną. W 1927 wykonał Koncert skrzypcowy Beethovena w Carnegie Hall z New York Philharmonic Orchestra pod dyrekcją F. Buscha, zyskując ogromny aplauz. W latach 1929–30 Yehudi Menuhin uzupełniał studia u A. Buscha. W 1929 debiutował w Berlinie (koncerty skrzypcowe J.S. Bacha, Beethovena i Brahmsa z orkiestrą Berliner Philharmoniker pod dyrekcją B. Waltera) i dokonał pierwszych nagrań płytowych. Wśród licznych występów Yehudiego Menuhina ważnym wydarzeniem było wykonanie Koncertu skrzypcowego E. Elgara pod batutą kompozytora (Londyn 1932). W 1936, po światowym tournée obejmującym 110 koncertów w 63 miastach (także w Australii i Nowej Zelandii), Yehudi Menuhin na 2 lata wycofał się z estrady.

Podczas II wojny światowej Yehudi Menuhin dał ponad 500 koncertów dla aliantów i na rzecz Czerwonego Krzyża. Po zakończeniu wojny zainaugurował 1. sezon koncertowy w Paryżu wykonaniem Koncertu skrzypcowego Mendelssohna. Jako pierwszy żydowski artysta grał z orkiestrą Berliner Philharmoniker pod batutą W. Furtwänglera, którego wziął w obronę wobec zarzutów co do dwuznacznej roli, jaką dyrygent ten odegrał w czasach nazistowskiego reżimu.

Obok arcydzieł światowej literatury muzycznej Yehudi Menuhin wykonywał utwory mniej znane lub zapomniane, m.in. Koncert skrzypcowy Schumanna oraz odkryte i wydane przez siebie utwory F. Mendelssohna: młodzieńczy Koncert skrzypcowy d-moll (Nowy Jork 1952) i Sonatę F-dur (Nowy Jork 1953). Wykonywał także wiele utworów skomponowanych specjalnie dla niego (m.in. Sonata na skrzypce solo Bartóka, koncerty skrzypcowe L. Berkeleya i A. Panufnika, Sonata na skrzypce i fortepian W. Waltona – dla Yehudiego Menuhina i L. Kentnera). Odbywał liczne podróże koncertowe, m.in. w 1952 na zaproszenie J. Nehru przebywał w Indii; pobyt ten był dla niego silnym przeżyciem duchowym. Zafascynowany kulturą Indii, nawiązał kontakty z hinduskimi muzykami (m.in. z wirtuozem gry na sitarze Ravi Shankarem), z którymi wspólnie występował i nagrywał. Dochód z serii koncertów w Indii przeznaczył na fundusz walki z głodem, co w 1968 przyniosło mu Pokojową Nagrodę im. Nehru wręczoną przez Indirę Gandhi. W 1959 Yehudi Menuhin zamieszkał z rodziną w Londynie. W latach 50. i 60. zorganizował i prowadził szereg festiwali muzycznych: od 1956 w Gstaad (Szwajcaria), gdzie co rok spędzał kilka miesięcy, w latach 1958–68 był dyrektorem artystycznym festiwalu w Bath (Anglia), w latach 1969–72 Windsor Festival. Stworzył też Bath Festival Orchestra i stanął na jej czele, rozpoczynając karierę jako dyrygent. Z zespołem tym, zwanym później Menuhin Festival Orchestra, odbył wiele podróży artystycznych i dokonał licznych nagrań. Dyrygował wieloma orkiestrami europejskimi, m.in. Berliner Philharmoniker, Royal Philharmonic Orchestra w Londynie, której został szefem, English Chamber Orchestra. W 1963 założył w Stoke d’Abernon k. Londynu Yehudi Menuhin Music School dla utalentowanych muzycznie dzieci z różnych krajów, która 10 lat później uzyskała status rządowy. Uczniem Yehudiego Menuhina jest m.in. N. Kennedy.

W Polsce Yehudi Menuhin koncertował wielokrotnie: w 1957 wystąpił z recitalem w Warszawie (utwory J.S. Bacha, Bartóka) oraz wykonał z orkiestrą FN koncerty skrzypcowe Beethovena i Brahmsa. Od 1984 bliska współpraca związała Yehudiego Menuhina z polskimi muzykami – z Polską Orkiestrą Kameralną, a zwłaszcza z Sinfonią Varsovią, której stał się promotorem i pierwszym gościnnym dyrygentem. W następnych latach odbył z nią tournées po Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i wielu krajach europejskich, dokonał też licznych nagrań, m.in. wszystkich symfonii Beethovena i Holocaust Memorial Cantata M. Ptaszyńskiej; utwór ten wykonywał również w wersji rozszerzonej z dodanym tekstem własnym (Warszawa i Schleswig-Holstein Musik-Festival, 1993). Pamiętne są występy Yehudiego Menuhina z Sinfonią Varsovią w Studio koncertowym PR w 1993 (J. Haydn, Mozart, Beethoven), w 1996 (koncert jubileuszowy na 80-lecie Yehudiego Menuhina z programem Beethovenowskim) i w 1997 (Concerto grosso M. Ptaszyńskiej, dedykowane Yehudiemu Menuhinowi oraz VII i VIII Symfonia Schuberta). W 1996 odbył z Sinfonią Varsovią tournées, dając 65 koncertów (Anglia, Szwajcaria, Niemcy, Włochy, Brazylia, festiwale w Wiedniu, Strasburgu, Montpellier i Gstaad); ostatnie tournée rozpoczęte 1 III 1999 zostało przerwane w Berlinie 9 III z powodu jego nagłej choroby.

Yehudi Menuhin ma w swoim dorobku także publikacje (książki, artykuły i wykłady); w 1979 otrzymał we Frankfurcie n. Menem Nagrodę Pokojową niemieckich księgarzy za Unvollendete Reise, niemieckie wydanie swojej autobiografii. W latach 1969–75 pełnił funkcję prezesa Międzynarodowej Rady Muzyki UNESCO. Jest kawalerem licznych orderów, tytułów i honorowych odznaczeń, m.in. Krzyża Lotaryńskiego, francuskiej Legii Honorowej, Orderu Couronne i Orderu Leopolda (Belgia), Orderu Zasługi (RFN); w 1956 królowa Elżbieta II nadała mu tytuł szlachecki i komandorię Orderu Imperium Brytyjskiego, a w 1993 obdarzyła godnością para. Jest odznaczony Złotym Medalem Towarzystwa Muzyków im. Cobbetta, Królewskiego Towarzystwa Sztuki, medalami miast Paryża, Jerozolimy, Nowego Jorku i godnością honorowego obywatela Edynburga, Bath, Reims i Warszawy; 27 uczelni nadało mu tytuł doktora honoris causa.

Yehudi Menuhin pojmował muzykę jako język uniwersalny, dający możliwość porozumienia i społeczne integracji ponad podziałami etnicznymi, politycznymi i kulturowymi. Stąd w jego repertuarze rozmaitość rodzajów muzyki i współwykonawców – obok Beethovena, Brahmsa i Bartóka – walce Straussa i muzyka bardziej popularna, obok występów i nagrań z B. Brittenem, D. Ojstrachem i G. Gouldem – improwizacje z S. Grappellym (jazz) i R. Shankarem (raga). Temu celowi służyła też jego działalność społeczna, pedagogiczna i dyrygencka. Organizował festiwale, szkoły i kursy (w 1979 odbył w Chinach warsztaty z 17 tysiącami skrzypków), zakładał fundacje i organizacje charytatywne; realizując program Live Music Now wprowadził dzięki swoim uczniom muzykę do szpitali, więzień, hospicjów i domów opieki; po wojnie sam koncertował dla byłych więźniów obozów w Bergen-Belsen, Buchenwaldzie i Dachau, ujmował się za ofiarami późniejszych prześladowań, m.in. A. Sołżenicynem i pianistą argentyńskim M.A. Estrellą. Na ukształtowanie tej nowej postawy, akcentującej etyczno-wychowawczą rolę muzyki, wpływ miało niewątpliwie przeżycie doświadczeń II wojny światowej. Z błyskotliwego wirtuoza Yehudi Menuhin zmienił się w świadomego swych zadań i celów refleksyjnego artystę, podnoszącego w muzyce pierwiastek humanistyczny i możliwość samookreślenia. Odczytując na nowo Koncert skrzypcowy Beethovena, zauważył: „poprzez poznanie całości formy w jej najdrobniejszych przejawach dostrzegłem w niej także siebie samego jak w zwierciadle” (Unfinished Journey).

Literatura: R. Daniels Conversations with Menuhin, Londyn 1979; R. Magidoff Yehudi Menuhin. The Story of the Man and the Music, Nowy Jork 1955, 2. wyd. 1973; N. Wymer Yehudi Menuhin, Londyn 1961; E. Fenby Menuhin’s House of Music, Londyn 1969.