logotypes-ue_ENG

Menuhin, Yehudi

Biogram i literatura

Menuhin Sir Yehudi, *22 IV 1916 Nowy Jork, †12 III 1999 Berlin, amerykański skrzypek i dyrygent. Mając 5 lat, rozpoczął naukę gry na skrzypcach u S. Ankera w San Francisco, następnie kształcił się pod kierunkiem L. Persingera (ucznia E. Ysaÿe’a). Jako 8-letni chłopiec zaczął występować publicznie, w 1924 w San Francisco wykonał z ogromnym sukcesem Symphonie espagnole E. Lalo. W 1927 rodzina Menuhinów przeniosła się do Paryża, gdzie Yehudi Menuhin grał na koncertach orkiestry Lamoureux (pod dyrekcją P. Paray’a) i pogłębiał swą edukację muzyczną pod kierunkiem G. Enescu, który wywarł duży wpływ na jego osobowość artystyczną. W 1927 wykonał Koncert skrzypcowy Beethovena w Carnegie Hall z New York Philharmonic Orchestra pod dyrekcją F. Buscha, zyskując ogromny aplauz. W latach 1929–30 Yehudi Menuhin uzupełniał studia u A. Buscha. W 1929 debiutował w Berlinie (koncerty skrzypcowe J.S. Bacha, Beethovena i Brahmsa z orkiestrą Berliner Philharmoniker pod dyrekcją B. Waltera) i dokonał pierwszych nagrań płytowych. Wśród licznych występów Yehudiego Menuhina ważnym wydarzeniem było wykonanie Koncertu skrzypcowego E. Elgara pod batutą kompozytora (Londyn 1932). W 1936, po światowym tournée obejmującym 110 koncertów w 63 miastach (także w Australii i Nowej Zelandii), Yehudi Menuhin na 2 lata wycofał się z estrady.

Podczas II wojny światowej Yehudi Menuhin dał ponad 500 koncertów dla aliantów i na rzecz Czerwonego Krzyża. Po zakończeniu wojny zainaugurował 1. sezon koncertowy w Paryżu wykonaniem Koncertu skrzypcowego Mendelssohna. Jako pierwszy żydowski artysta grał z orkiestrą Berliner Philharmoniker pod batutą W. Furtwänglera, którego wziął w obronę wobec zarzutów co do dwuznacznej roli, jaką dyrygent ten odegrał w czasach nazistowskiego reżimu.

Obok arcydzieł światowej literatury muzycznej Yehudi Menuhin wykonywał utwory mniej znane lub zapomniane, m.in. Koncert skrzypcowy Schumanna oraz odkryte i wydane przez siebie utwory F. Mendelssohna: młodzieńczy Koncert skrzypcowy d-moll (Nowy Jork 1952) i Sonatę F-dur (Nowy Jork 1953). Wykonywał także wiele utworów skomponowanych specjalnie dla niego (m.in. Sonata na skrzypce solo Bartóka, koncerty skrzypcowe L. Berkeleya i A. Panufnika, Sonata na skrzypce i fortepian W. Waltona – dla Yehudiego Menuhina i L. Kentnera). Odbywał liczne podróże koncertowe, m.in. w 1952 na zaproszenie J. Nehru przebywał w Indii; pobyt ten był dla niego silnym przeżyciem duchowym. Zafascynowany kulturą Indii, nawiązał kontakty z hinduskimi muzykami (m.in. z wirtuozem gry na sitarze Ravi Shankarem), z którymi wspólnie występował i nagrywał. Dochód z serii koncertów w Indii przeznaczył na fundusz walki z głodem, co w 1968 przyniosło mu Pokojową Nagrodę im. Nehru wręczoną przez Indirę Gandhi. W 1959 Yehudi Menuhin zamieszkał z rodziną w Londynie. W latach 50. i 60. zorganizował i prowadził szereg festiwali muzycznych: od 1956 w Gstaad (Szwajcaria), gdzie co rok spędzał kilka miesięcy, w latach 1958–68 był dyrektorem artystycznym festiwalu w Bath (Anglia), w latach 1969–72 Windsor Festival. Stworzył też Bath Festival Orchestra i stanął na jej czele, rozpoczynając karierę jako dyrygent. Z zespołem tym, zwanym później Menuhin Festival Orchestra, odbył wiele podróży artystycznych i dokonał licznych nagrań. Dyrygował wieloma orkiestrami europejskimi, m.in. Berliner Philharmoniker, Royal Philharmonic Orchestra w Londynie, której został szefem, English Chamber Orchestra. W 1963 założył w Stoke d’Abernon k. Londynu Yehudi Menuhin Music School dla utalentowanych muzycznie dzieci z różnych krajów, która 10 lat później uzyskała status rządowy. Uczniem Yehudiego Menuhina jest m.in. N. Kennedy.

W Polsce Yehudi Menuhin koncertował wielokrotnie: w 1957 wystąpił z recitalem w Warszawie (utwory J.S. Bacha, Bartóka) oraz wykonał z orkiestrą FN koncerty skrzypcowe Beethovena i Brahmsa. Od 1984 bliska współpraca związała Yehudiego Menuhina z polskimi muzykami – z Polską Orkiestrą Kameralną, a zwłaszcza z Sinfonią Varsovią, której stał się promotorem i pierwszym gościnnym dyrygentem. W następnych latach odbył z nią tournées po Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i wielu krajach europejskich, dokonał też licznych nagrań, m.in. wszystkich symfonii Beethovena i Holocaust Memorial Cantata M. Ptaszyńskiej; utwór ten wykonywał również w wersji rozszerzonej z dodanym tekstem własnym (Warszawa i Schleswig-Holstein Musik-Festival, 1993). Pamiętne są występy Yehudiego Menuhina z Sinfonią Varsovią w Studio koncertowym PR w 1993 (J. Haydn, Mozart, Beethoven), w 1996 (koncert jubileuszowy na 80-lecie Yehudiego Menuhina z programem Beethovenowskim) i w 1997 (Concerto grosso M. Ptaszyńskiej, dedykowane Yehudiemu Menuhinowi oraz VII i VIII Symfonia Schuberta). W 1996 odbył z Sinfonią Varsovią tournées, dając 65 koncertów (Anglia, Szwajcaria, Niemcy, Włochy, Brazylia, festiwale w Wiedniu, Strasburgu, Montpellier i Gstaad); ostatnie tournée rozpoczęte 1 III 1999 zostało przerwane w Berlinie 9 III z powodu jego nagłej choroby.

Yehudi Menuhin ma w swoim dorobku także publikacje (książki, artykuły i wykłady); w 1979 otrzymał we Frankfurcie n. Menem Nagrodę Pokojową niemieckich księgarzy za Unvollendete Reise, niemieckie wydanie swojej autobiografii. W latach 1969–75 pełnił funkcję prezesa Międzynarodowej Rady Muzyki UNESCO. Jest kawalerem licznych orderów, tytułów i honorowych odznaczeń, m.in. Krzyża Lotaryńskiego, francuskiej Legii Honorowej, Orderu Couronne i Orderu Leopolda (Belgia), Orderu Zasługi (RFN); w 1956 królowa Elżbieta II nadała mu tytuł szlachecki i komandorię Orderu Imperium Brytyjskiego, a w 1993 obdarzyła godnością para. Jest odznaczony Złotym Medalem Towarzystwa Muzyków im. Cobbetta, Królewskiego Towarzystwa Sztuki, medalami miast Paryża, Jerozolimy, Nowego Jorku i godnością honorowego obywatela Edynburga, Bath, Reims i Warszawy; 27 uczelni nadało mu tytuł doktora honoris causa.

Yehudi Menuhin pojmował muzykę jako język uniwersalny, dający możliwość porozumienia i społeczne integracji ponad podziałami etnicznymi, politycznymi i kulturowymi. Stąd w jego repertuarze rozmaitość rodzajów muzyki i współwykonawców – obok Beethovena, Brahmsa i Bartóka – walce Straussa i muzyka bardziej popularna, obok występów i nagrań z B. Brittenem, D. Ojstrachem i G. Gouldem – improwizacje z S. Grappellym (jazz) i R. Shankarem (raga). Temu celowi służyła też jego działalność społeczna, pedagogiczna i dyrygencka. Organizował festiwale, szkoły i kursy (w 1979 odbył w Chinach warsztaty z 17 tysiącami skrzypków), zakładał fundacje i organizacje charytatywne; realizując program Live Music Now wprowadził dzięki swoim uczniom muzykę do szpitali, więzień, hospicjów i domów opieki; po wojnie sam koncertował dla byłych więźniów obozów w Bergen-Belsen, Buchenwaldzie i Dachau, ujmował się za ofiarami późniejszych prześladowań, m.in. A. Sołżenicynem i pianistą argentyńskim M.A. Estrellą. Na ukształtowanie tej nowej postawy, akcentującej etyczno-wychowawczą rolę muzyki, wpływ miało niewątpliwie przeżycie doświadczeń II wojny światowej. Z błyskotliwego wirtuoza Yehudi Menuhin zmienił się w świadomego swych zadań i celów refleksyjnego artystę, podnoszącego w muzyce pierwiastek humanistyczny i możliwość samookreślenia. Odczytując na nowo Koncert skrzypcowy Beethovena, zauważył: „poprzez poznanie całości formy w jej najdrobniejszych przejawach dostrzegłem w niej także siebie samego jak w zwierciadle” (Unfinished Journey).

Literatura: R. Daniels Conversations with Menuhin, Londyn 1979; R. Magidoff Yehudi Menuhin. The Story of the Man and the Music, Nowy Jork 1955, 2. wyd. 1973; N. Wymer Yehudi Menuhin, Londyn 1961; E. Fenby Menuhin’s House of Music, Londyn 1969.

Prace

Six Lessons with Yehudi Menuhin, Londyn 1971

Theme and Variations, Londyn 1972

Violin and Viola, z W. Primrosem, Londyn 1975

Sir E. Elgar, My Musical Grandfather, Londyn 1976

My Favourite Music Stories, Londyn 1977

Unfinished Journey, Londyn 1977 (autobiografia), wyd. fr. Paryż 1979

The Music of Man, z C.W. Davisem, Londyn 1979

The King, the Cat and the Fiddler, Londyn 1983 (książka dla dzieci)

Variationen. Betrachtungen zu Musik und Zeit, Monachium 1984

Life Class, Londyn 1986

Yehudi Menuhin. Kunst als Hoffnung für die Menschheit. Reden und Schriften, red. H. Leuchtmann, Monachium 1986

L’art, espoir pour l’humanité, 1987