Massenet, Jules

Massenet [masn’e] Jules Emile Frédéric, *12 V 1842 Montaud (k. St Etienne), †13 VIII 1912 Paryż, francuski kompozytor. Jego ojciec był przemysłowcem, matka pianistką i pierwszą nauczycielką muzyki swego utalentowanego syna. W 1853 Massenet został przyjęty do konserwatorium w Paryżu do klasy fortepianu A. Laurenta, którą ukończył, zdobywając główną nagrodę. Rozpoczął następnie naukę gry na organach u F. Benoista oraz studia kompozytorskie u A. Thomasa. Z powodu trudności finansowych podejmował okazjonalnie pracę jako perkusista w orkiestrze Théâtre Lyrique i Opéra de Paris, co dostarczyło mu doświadczeń w zakresie instrumentacji oraz praktyki scenicznej. W 1863 otrzymał Prix de Rome za kantatę David Rizzio. Podczas pobytu w Rzymie (1863–66) zaprzyjaźnił się z Lisztem, którego estetyka wywarła na niego istotny wpływ. Pobyt we Włoszech zaowocował trzema religijnymi dramatami: Marie-Magdeleine, Eve i La Vierge oraz utworami orkiestrowymi (m.in. suitami Pompéia i Scènes napolitaines, związanymi z podróżami Masseneta po Półwyspie Apenińskim) oraz cyklem salonowych utworów fortepianowych na 4 ręce pt. Scènes de bal. Po powrocie do Paryża Massenet opublikował 2 cykle pieśni oraz zadebiutował na scenie Opéra-Comique operą La grand’tante. W 1870 dobrze zapowiadającą się karierę przerwała na pewien czas wojna francusko-pruska, a następnie wydarzenia Komuny Paryskiej. W 1872 na scenie Opéra-Comique wystawiono kolejną operę Masseneta Don César de Bazan z librettem wg Ruy Blas V. Hugo. Prapremiery skomponowanych we Włoszech dramatów religijnych (1873, 1875 i 1880) utrwaliły uznanie, jakim cieszył się już Massenet jako kompozytor. W 1878 został członkiem Académie des Beaux-Arts oraz profesorem kontrapunktu, fugi i kompozycji w konserwatorium w Paryżu. W ciągu przeszło 18 lat działalności dydaktycznej przez jego klasę przewinęło się wielu wybitnych później twórców muzycznych, m.in.: G. Charpentier, P. Vidal, G. Enescu, C. Koechlin, A. Bruneau, H. Pierné, F. Schmitt, H. Rabaud, R. Hahn. Międzynarodową sławę przyniosła Massenetowi w 1881 Herodiade, opera oparta na biblijnej opowieści o Salome, wystawiona w Théâtre de la Monnaie w Brukseli, a od 1884 również we włoskiej wersji językowej w Théâtre Italien w Paryżu. Z ogromnym zainteresowaniem spotkała się w tym samym roku prapremiera najbardziej znanej do dziś opery Masseneta Manon według powieści A.F. Prévosta, w której główną rolę wykonała znakomita sopranistka M. Heilbronn. Premiery kolejnych dzieł Masseneta odbywały się później co 2 lub 3 lata, co świadczy o rzadko już spotykanej w tamtych czasach aktywności twórczej. Po kolejnej operze Le Cid, zainscenizowanej na deskach opery w Paryżu, przyszła kolej na Esclarmonde w Opéra-Comique, przedstawienie, które miało uświetnić paryską wystawę światową w 1889. Wystąpiła w nim S. Sanderson, amerykańska śpiewaczka, która później kreowała główne role w wielu innych dziełach Masseneta. W 1892 w Wiedniu odbyła się prapremiera dramatu lirycznego Werther według Cierpień młodego Wertera Goethego, dzieła, którym Massenet zainteresował się już 10 lat wcześniej. W 1893 zinstrumentował i przygotował do wystawienia operę Kassya L. Delibesa. W 1894 została wystawiona Thaïs, komedia liryczna będąca muzyczną adaptacją powieści A. France’a. Z opery tej pochodzi cieszące się do dziś szczególną popularnością intermezzo na skrzypce pt. Méditation. Powodzenie, jakim cieszyła się Manon, skłoniło kompozytora do napisania dzieła będącego kontynuacją historii kawalera Des Grieux pt. Le portrait de Manon, natomiast sukcesy werystów we Włoszech zainspirowały go do skomponowania opery Sapho, opartej na autobiograficznej powieści A. Daudeta. Niemały sukces odniosła także opera Cendrillon (Kopciuszek) według słynnej baśni C. Perraulta, wystawiona w 1899 w Paryżu oraz w tym samym roku w Brukseli, Genewie i Mediolanie. Ważnym wydarzeniem w życiu Masseneta było nadanie mu orderu oficera Legii Honorowej. Począwszy od 1902, Massenet realizował zamówienia napływające do niego przede wszystkim z opery w Monte Carlo.

Massenet należy do tych twórców muzycznych, których sukcesy i powodzenie za życia nie znalazły pełnego potwierdzenia w dzisiejszych ocenach ich dorobku, a także, z nielicznymi wyjątkami, we współczesnym repertuarze muzycznym. W latach 80. i 90. XIX w. cieszył się opinią najwybitniejszego kompozytora operowego we Francji, opinią którą podważył dopiero C. Debussy operą Pelléas et Mélisande. Niemal całą swoją aktywność twórczą Massenet skoncentrował na gatunku opery. W jego ramach rozwijał zapoczątkowany przez Ch. Gounoda typ opery lirycznej, której twórcy rezygnowali z widowiskowych walorów i wielkiej obsady, charakterystycznej dla dzieł prezentowanych w operze w Paryżu (np. G. Meyerbeera, G. Rossiniego czy D.F.E. Aubera), koncentrując się na życiu emocjonalnym i dramacie wewnętrznym bohaterów scenicznych. Akcja wielu oper Masseneta skupia się wokół postaci kobiecej (Herodiada, Manon, Thaïs, Charlotta, Fanny, Thérèse, Kopciuszek itd.), co wskazuje na zbieżność z modą panującą w operze na przełomie XIX i XX w. (postacie kobiece typu la femme fatale, kurtyzana, kobieta walcząca, kobieta płocha – por. dzieła operowe Bizeta, Pucciniego, R. Straussa, Szostakowicza, Prokofiewa, Berga), a u Masseneta znajduje wyraz w pełnym wdzięku, łagodnym, choć czasem banalnym brzmieniu jego muzyki. Wartość oper Masseneta w wielu przypadkach polega na atrakcyjnych rolach, będących dla śpiewaczek i śpiewaków wyzwaniem nie tylko wokalnym, ale także aktorskim. Prym wiedzie tutaj mistrzowsko skonstruowana od strony psychologicznej rola Manon, kobiety wewnętrznie skłóconej, o dramatycznie wykluczających się pragnieniach i niszczącej sile oddziaływania; z dorobku twórczego Masseneta jedynie Manon utrzymała się we współczesnym kanonie operowym.

Ulubionym motywem literackim Masseneta była konfrontacja pierwiastka religijnego z doczesnym, miłości mistycznej z erotyczną czy nawet rozpustną (Hérodiade, Manon, Thaïs), co dziś może budzić wątpliwości w kwestii smaku artystycznego, razi ponadto czułostkowością i egzaltacją.

Język muzyczny Masseneta silnie nawiązuje do stylu kompozytorów francuskich poprzedniego pokolenia, tj. A. Thomasa i Ch. Gounoda, wykazuje także pewne zbieżności z muzyką G. Bizeta. Zasadza się on na melodyjności typu espressivo dolce, silnie podbudowanej emocją, zakorzenionej w muzyce wokalnej. Począwszy od Hérodiade, Massenet modyfikuje wcześniejszą symetrię melodii i jej proste diatoniczne formuły w kierunku melodyki deklamacyjnej, a więc swobodniej ukształtowanej, o rozluźnionej syntaksie, zbliżonej do wzburzonej mowy, pozwalając sobie w kulminacyjnych momentach nawet na jej naturalistyczne odzwierciedlanie, na ogół jednak pozostaje przy rapsodycznym recytatywie accompagnato. Powtórzenia fraz muzycznych i praca motywiczna – analogicznie jak w kompozycjach Wagnera – stanowią domenę orkiestry, z której Massenet często wyodrębnia instrumenty solowe dublujące głos wokalny lub dialogujące z nim (skrzypce, flet, wiolonczela), co – podobnie jak zmienna agogika (charakterystyczne zwolnienia lub rozszerzenia rytmiczne w kadencjach) – potęguje liryzm, a nawet pieszczotliwość wyrazu. W stosowaniu chromatyki i dysonansowych współbrzmień harmonicznych wykazywał Massenet nadspodziewany umiar, zważywszy na czas, w którym tworzył (epoka postwagnerowska). Konserwatyzm ów, który z czasem przysporzył mu niemało przeciwników, rekompensował doskonałym, jak przystało na kompozytora francuskiego, wyczuciem możliwości brzmieniowych i kolorystycznych orkiestry. Oprócz tradycyjnych instrumentów orkiestry stosował także okazjonalnie – dla stworzenia specyficznego nastroju lub scharakteryzowania epoki, w której rozgrywa się akcja – instrumenty nietypowe lub historyczne (najczęściej na scenie), jak lutnia, viola d’amore, flet szklany (Cendrillon), harfę (Thérèse). Świetne efekty osiągał Massenet w zakresie pastiszu muzyki minionych epok (np. tańce starofrancuskie w Manon, fragm. Chérubina i Le jongleur de Notre-Dame); pod tym względem można go porównać z R. Straussem (Ariadne auf Naxos) lub Czajkowskim (Dama pikowa). Spośród utworów scenicznych skomponowanych po 1902 na czoło wysuwają się: Le jongleur de Notre-Dame – quasi-średniowieczne misterium, rozgrywające się w scenerii klasztoru (bez roli żeńskiej), Thérèse, której akcja rozgrywa się w czasie rewolucji francuskiej (z pastiszem menueta granego na ustawionej na scenie harfie) i Don Quichotte skomponowany z myślą o F. Szalapinie.

Liczne (ponad 200) pieśni, które komponował Massenet przez całe życie, cieszyły się popularnością w paryskich salonach. Miniatury wokalne często łączył w cykle o wspólnym motywie literackim (np. Poème d’avril, Poème d’octobre, Poème des fleurs), podobnie jak miniatury orkiestrowe i fortepianowe, które zwykł tytułować Scènes z dodatkowym określeniem, podkreślającym ich charakter lub koloryt lokalny (najwyżej cenione Scènes alsatiennes i Scènes hongroises). Według Masseneta muzyka przede wszystkim miała się podobać, dostarczać wzruszeń, stanowić okrasę codzienności; do dziś jest ona często określana jako przykład typowo francuskiego wdzięku i elegancji.

Literatura:

J. Massenet. Cataloque des oeuvres, Mortagne-au-Perche 2006; H. Olúon, M. Dibbern Massenet: Catalogue Général des Oeuvres, Beckenham (Kent WB) 2016; J. Massenet Mes souvenirs (1848–1912), Paryż 1912, tłum. na j. angielski H. V. Barnett pt. My Recollections, Boston 1919, reprint 2008, 2018, Londyn 2022; nowe wyd. krytyczne Mes souvenirs et autres ecrits, red. J. Ch. Branger, Paryż 2017; A. Massenet Massenet en toutes lettres, Paryż 2001, Massenet et ses pairs, de Castillon à Humperdinck: correspondances inédites, red. S. Douche, J. Ch. Branger, Paryż 2003;

J. Kleczyński Jules Massenet, „Echo Muzyczne i Teatralne” 1884 nr 20; E. de Solenière Massenet. Étude critique et documentaire, Paryż 1897; L. Schneider Massenet. L’homme, le musicien, Paryż 1908, 2. wyd. 1926; H. T. Finck Massenet and his Operas, Londyn 1910; O. Séré Massenet, Paryż 1911; A. Soubies Massenet, Paryż 1912; A. Pougin Massenet, Paryż 1914; C.M. Widor Notice sur la vie et les travaux de Massenet, Paryż 1915; C. Debussy Massenet, w: Monsieur Croche Antidilettante, Paryż 1921, wyd. polskie Monsieur Croche, tłum. A. Porębowiczowa, Kraków 1961; J. Loisel „Manon” de Massenet, Paryż 1922; R. Brancour Massenet, Paryż 1922; C. Bouvet Massenet, Paryż 1929; J. d’Udine L’art du lied et le mélos de Massenet, Paryż 1931; M. Delmas Massenet, sa vie, ses oeuvres, Paryż 1932; A. Bruneau Massenet, Paryż 1935, reprint 2022; R. Augenot „Esclarmonde” ou Une forme divine de l’expression musicale au théâtre, Bruksela 1939; N. Boyer Trois musiciens français: Gounod, Massenet, Debussy, Paryż 1946; J. Bruyr Massenet, Genewa 1948; C. Smith The Operas of Massenet, „Opera” VI, 1955; J. Bruyr Massenet, musicien de la belle époque, Lyon 1964; A. Coquis Jules Massenet: L’homme et son œuvre, Paryż 1965, reprint 2019; E. Bouilhol Massenet, son rôle dans l’évolution du théâtre musical, St Etienne 1969; J.A. Kriemlow Żyzń Massenet, Moskwa 1969; J. Harding Massenet, Londyn 1970; D. Irvine Massenet – A Chronicle of His Life and Times, Seattle 1974, 2. wyd. Portland (Oregon) 1994; G. L. Marschall Massenet et la fixation de la forme mélodique française, Paryż 1978, Saarbrücken 1988, reprint 1995; P. Bessand-Massenet Massenet, Paryż 1979; O.T. Salzer The Massenet Compendium, Nowy Jork 1984; P. Gillis ‘Thaïs’ dans tous ses états. Genèse et remaniements, “L’Avant-Scène Opéra”, CIX (1988), s. 66-74; A. Fauser  ‘Esclarmonde’, un opéra wagnérien ?, “L’Avant-Scène Opéra”, CXLVIII (1992), s. 68-73; M. Modugno Invito all’ascolto di Jules Massenet, Mediolan 1994; B. Olivier Jules Massenet – Itinèraire pour un théâtre musical, Paryż 1999; J.-Ch. Branger Manon, de Jules Massenet ou le crépuscule de l’opéra comique, Metz 2000; C. Rowden Jules Massenet, ‘Thaïs’ – dossier de presse parisienne (1894), Berlin,  Heilbronn 2000; A. Fauser Jules Massenet, ‘Esclarmonde’ – dossier de presse parisienne (1889), Weinsberg 2001; M.-Y. Wei Littérature et musique. ‘Manon Lescaut’ de l’abbé Prevost sur la scène de l’opéra: Massenet et Puccini, Paryż 2002; Le livre d’opéra au temps de Massenet, materiały z międzynarodowego kollokwium w Saint-Étienne 2001, red. A. Ramaut, J.-Ch. Branger, Saint-Étienne 2002; C. Rowden Republican morality and catholic tradition in the opera: Massenet’s ‘Herodiade’ and ‘Thais’, ‹‹Studien zur französischen Oper des 19. Jahrhunderts›› t. 6, Heilbronn 2004; Figures de l’Antiquité dans l’opéra français des ‘Troyens’ de Berlioz à ‘Œdipe’ d’Enesco, materiały z kollokwium w ramach 9. Festiwalu im. J. Masseneta w Saint-Étienne 2007, red. J. Ch. Branger, Saint-Étienne 2008; Ch. Ghristi, M. Auclair La belle époque de Massenet, Montreuil 2011; J. Bonnaure Massenet, Arles 2011; R. Viagrande “Les tribulations d’un auteur”. Jules Massenet, una vita per il teatro musicale, Monza 2012; J.Ch. Branger,  M. Heine Ernest Van Dyck et Jules Massenet: Un interprète au service d’un compositeur, Paryż 2014;  S. Schmidl Jules Massenet: Sein Leben, sein Werk, seine Zeit, Moguncja 2014; Massenet aujourd’hui, héritage et postérité, materiały z  międzynarodowego kollokwium w 2012 w Saint-Étienne, red. J.-Ch. Branger, V. Giroud, Saint-Étienne 2014; Massenet et l’Opéra-Comique, materialy z seminarium na Uniwersytecie w Saint-Étienne 2012, red. J. Ch. Branger, A. Terrier, Saint-Étienne 2015; Massenet and the Mediterranean world, materiały z konferencji w 2012 w Lukce, Bolonia 2015; M. Dibbern Massenet and His Letters. A New Biography, Hillsdale (Nowy Jork) 2015; A. Fauser «L’orchestre dans les sons brave l’honnêteté…»: Le rôle de l’élément érotique dans l’œuvre de Massenet, “Transposition. Musique et sciences et sexualité” IX, 2021, journals.openedition.org.