Maciejewski, Roman

Maciejewski Roman, *28 II 1910 Berlin, †30 IV 1998 Göteborg, polski kompozytor, pianista i dyrygent. Gry na fortepianie uczył się początkowo u matki Bronisławy z domu Zgaińskiej, w latach 1916–19 u B. Goldenweisera w konserwatorium im. Sterna w Berlinie. W 1919 rodzina Maciejewskiego przeniosła się do Leszna. W latach nauki w gimnazjum w Lesznie grywał na organach w kościele farnym, dyrygował chórem harcerzy. Od 1924 studiował w konserwatorium w Poznaniu u B. Zaleskiego (fortepian, dyplom 1931), W. Raczkowskiego (teoria), K. Sikorskiego (kontrapunkt i harmonia) oraz S. Wiechowicza (solfeż), któremu asystował w pracy chórmistrzowskiej, aż do samodzielnego objęcia w 1928 stanowiska dyrygenta chóru im. S. Moniuszki w Poznaniu. W latach 1928–30 był studentem filozofii i muzykologii na uniwersytecie w Poznaniu.

W 1931 podjął studia kompozytorskie u K. Sikorskiego w konserwatorium w Warszawie. W 1932 po usunięciu z uczelni za zorganizowanie strajku studentów żądających przywrócenia K. Szymanowskiego na stanowisko rektora konserwatorium, wyruszył na tournée koncertowe po Bałkanach. W 1934 otrzymawszy stypendium rządu francuskiego wyjechał do Paryża, gdzie pogłębiał studia u N. Boulanger, poznał m.in. I. Strawińskiego, D. Milhauda, F. Poulenca, A. Casellę, przyjaźnił się z A. Rubinsteinem, który włączył do swego repertuaru jego utwory. W Paryżu wykonał z sukcesem swój Koncert na 2 fortepiany. Był członkiem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu, w 1935 pełnił funkcję sekretarza, w 1936 wice prezesa zarządu. W II 1937 przebywał w Polsce w związku z polskim prawykonaniem Koncertu na 2 fortepiany, w III tegoż roku przywiózł ze Szwajcarii do Krakowa trumnę ze zwłokami K. Szymanowskiego. W 1938 wyjechał do Anglii, gdzie jako pianista i kompozytor podjął współpracę ze słynną grupą baletową K. Joossa; tam ożenił się ze szwedzką tancerką, z którą w 1939 wyjechał do Göteborga. Z powodu wybuchu wojny pozostał w Szwecji, komponował utwory kameralne i fortepianowe, muzykę do spektakli teatralnych reżyserowanych przez I. Bergmana (Caligula 1946, Makbet 1948) i K. Strøma (Śpiew lutni 1947), koncertował jako pianista – solista i kameralista, grywał m.in. w szwedzkim radiu utwory F. Chopina. Utworzył Związek Polaków w Szwecji działający na rzecz polskich emigrantów. W latach 40. ciężko zachorował, przeszedł kilka nieskutecznych operacji, i gdy stan jego był bardzo ciężki, zaczął leczyć się sam; zmienił styl życia, przeszedł na wegetarianizm, zaczął stosować ćwiczenia jogi; odzyskał siły fizyczne, odrodził się duchowo, przewartościował swe poglądy na sztukę. W 1944 postanowił skomponować Requiem poświęcone ofiarom wojen wszechczasów, ofiarom ludzkiej ignorancji i przeciwstawiania się prawom natury. W 1951 na zaproszenie A. Rubinsteina wyjechał do Kalifornii. Miał zająć się komponowaniem koncertu fortepianowego i pracą dla filmu w Hollywood. Nie chcąc jednakże przerywać komponowania Requiem, porzucił po kilku tygodniach funkcję dyrektora muzycznego w Metro Goldwyn Mayer; w latach 1952–53 mieszkał w jednym z kanionów gór Santa Monica w kolonii artystów założonej przez fundację Huntigton Hartfort. Następnie przeniósł się do Los Angeles, gdzie zatrudnił się jako organista w kościele Matki Bożej Jasnogórskiej. W 1959 przyjechał do Polski, w 1960 dyrygował prawykonanie Requiem na Warszawskiej Jesieni. Po powrocie do Los Angeles nadal działał jako organista i założył Roman Choir, z którym koncertował z powodzeniem w całej Kalifornii i dla którego komponował msze oraz inne utwory religijne. Po sukcesie amerykańskiej premiery Requiem (1 XI 1975 Music Center w Los Angeles, pod dyrekcją R. Wagnera), chcąc uniknąć popularności, rozdał swe mienie i wyruszył na samotne wędrówki po Maderze, Azorach, Wyspach Kanaryjskich i Maroku. Przez kilka miesięcy przebywał na pustynnej wyspie La Graziosa (Wyspy Kanaryjskie), gdzie wiódł pustelnicze życie, pogłębiał więzi z Naturą i Stwórcą. W 1976 powrócił do Leszna, po czym na krótko wyjechał do Göteborga, gdzie nieoczekiwanie pozostał do końca życia. Urnę z jego prochami pochowano na cmentarzu w Lesznie. Większość jego kompozycji przez lata pozostawała w rękopisach, które udostępnił dopiero w 1994. W Lesznie od 1997 działa Leszczyńskie Towarzystwo Muzyczne im. Romana Maciejowskiego, popularyzujące jego twórczość.

Maciejewski był jedną z wyróżniających się postaci nowego pokolenia kompozytorów dwudziestolecia międzywojennego, z którą wiązano przyszłość muzyki polskiej. Pierwsze utwory, które przyniosły mu rozgłos i zwróciły na niego uwagę środowiska muzycznego, to kompozycje chóralne i fortepianowe, pisane jeszcze w czasie studiów w konserwatorium w Poznaniu. Tak w Pieśniach kurpiowskich, jak i w Mazurkach bardzo wyraziście zarysowały się główne cechy języka muzycznego, pełnego fantazji i rozmachu, a zarazem dyscypliny i szlachetnej prostoty. Maciejewski zachował w nich istotę pierwiastka ludowego, nadając utworom oryginalny, bardziej kunsztowny, czasami żywiołowy kształt artystyczny, z ducha pokrewny Chopinowi.

Osobowość twórcy kształtowała się pod wpływem S. Wiechowicza, K. Sikorskiego i K. Szymanowskiego, których autorytet i wiedza pobudzały go do szukania własnych rozwiązań warsztatowych. Świadectwem dojrzałości i oryginalnej inwencji twórczej jest powstały podczas pobytu w Paryżu Koncert na 2 fortepiany (Pianoduo concertante). Zapowiadająca się niezwykle efektownie kariera artystyczna Maciejewskiego (wydania i wykonania utworów, pochlebne recenzje) przybrała niespodziewany obrót. Ciężkie lata okupacji zbiegły się z osobistymi przejściami i kryzysem zdrowotnym kompozytora. Poważnie zagrożony, radykalnie zmienił tryb życia, koncentrując się na zamierzeniu, które miało nadać prawdziwy sens jego życiu – na komponowaniu Requiem – ku przestrodze ludzkości, chcąc w ten sposób spłacić dług wdzięczności wobec Stwórcy za odzyskane zdrowie. Praca nad monumentalnym dziełem trwała 15 lat. Kompozytor prowadził życie pustelnika, przypominając w tym dawnych malarzy ikon. Skupiony wewnętrznie budował dzieło, które miało „zbliżyć człowieka do człowieka i człowieka do Boga” (W. Maciejewski Roman Maciejewski – człowiek i twórca).

Muzyka Maciejewskiego tchnie optymizmem, podnosi na duchu, urzeka rzadko spotykanym liryzmem, budzi emocje. Odbija się w niej odwieczne piękno natury i świata. Kompozytor posługuje się językiem uniwersalnym, wykorzystując zdobycze minionych epok i przetapiając je w tyglu własnej, na wskroś współczesnej wyobraźni dźwiękowej. Obdarzony szczególną zdolnością słyszenia akustycznych niuansów, umiał wydobyć całe bogactwo tonacji i barw, swobodnie poruszał się w gąszczu modulacji schromatyzowanego systemu dur-moll, łączył go ze skalami modalnymi, stosował politonalność. Chętnie posługiwał się polifonią jako najdoskonalszą techniką pozwalającą na zachowanie równowagi formy i treści (szczytem kunsztu jest potrójna fuga w Kyrie). Missa pro defunctis (Requiem), dzieło bezprecedensowe w dziejach muzyki pod względem formy, przyćmiło poprzedzające je utwory i pisane niemal do końca życia mazurki.

Literatura: A. Jarząbkowski Życie niezależnego wędrowca, „Wiadomości Kulturalne” 1955 nr 13; S. Kisielewski Z muzyką przez lata, Kraków 1957; J. Kański „Requiem” Romana Maciejewskiego, „Ruch Muzyczny” 1960 nr 21; T. Kaczyński Rozmowa z twórcą „Requiem”, „Tygodnik Powszechny” 1961 nr 2; M. Kondracki Roman Maciejewski, „Ruch Muzyczny” 1961 nr 15; B.M. Maciejewski Twelve Polish Composers, Londyn 1976; J. Cegiełła Rozmowa z Romanem Maciejewskim, w: Szkice do autoportretu polskiej muzyki współczesnej, Kraków 1976; B. Danowicz Kompozytor, pianista, wegetarianin…, „Literatura” z 7 VI 1979; W. Lisecki „Requiem” Romana Maciejowskiego, w: Muzyka źle obecna, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1989; E. Markowska Roman Maciejewski, w: Roman Maciejewski „Pianoduo concertante”, Kraków 1989; B. Pociej „Requiem” Romana Maciejewskiego, „Ruch Muzyczny” 1990 nr 5; W Maciejewski Artysta Roman Maciejewski, „Przyjaciel Ludu”, z. VI, Leszno 1991; H. Czyż Pamiętam jak dziś, „Ruch Muzyczny” 1991 nr 17; T. Kaczyński W zgodzie z naturą, „Tygodnik Powszechny” 1995 nr 12; K. Bilica Roman Maciejewski – twórca wyzwolony i zniewalający, „Ruch Muzyczny” 1995 nr 5; [MK] Koncert kompozytorski Romana Maciejewskiego w 85 rocznicę urodzin, „Ruch Muzyczny” 1995 nr 22; K. Bilica Sylwetka Romana Maciejewskiego, w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996; W. Maciejewski Roman Maciejewski – człowiek i twórca, Leszno 1997; K. Bilica Roman Maciejewski i jego „Missa pro defunctis”, „Dysonanse” 1998 nr 1.