logotypes-ue_ENG

Maciejewski, Roman

Biogram i literatura

Maciejewski Roman, *28 II 1910 Berlin, †30 IV 1998 Göteborg, polski kompozytor, pianista i dyrygent. Gry na fortepianie uczył się początkowo u matki Bronisławy z domu Zgaińskiej, w latach 1916–19 u B. Goldenweisera w konserwatorium im. Sterna w Berlinie. W 1919 rodzina Maciejewskiego przeniosła się do Leszna. W latach nauki w gimnazjum w Lesznie grywał na organach w kościele farnym, dyrygował chórem harcerzy. Od 1924 studiował w konserwatorium w Poznaniu u B. Zaleskiego (fortepian, dyplom 1931), W. Raczkowskiego (teoria), K. Sikorskiego (kontrapunkt i harmonia) oraz S. Wiechowicza (solfeż), któremu asystował w pracy chórmistrzowskiej, aż do samodzielnego objęcia w 1928 stanowiska dyrygenta chóru im. S. Moniuszki w Poznaniu. W latach 1928–30 był studentem filozofii i muzykologii na uniwersytecie w Poznaniu.

W 1931 podjął studia kompozytorskie u K. Sikorskiego w konserwatorium w Warszawie. W 1932 po usunięciu z uczelni za zorganizowanie strajku studentów żądających przywrócenia K. Szymanowskiego na stanowisko rektora konserwatorium, wyruszył na tournée koncertowe po Bałkanach. W 1934 otrzymawszy stypendium rządu francuskiego wyjechał do Paryża, gdzie pogłębiał studia u N. Boulanger, poznał m.in. I. Strawińskiego, D. Milhauda, F. Poulenca, A. Casellę, przyjaźnił się z A. Rubinsteinem, który włączył do swego repertuaru jego utwory. W Paryżu wykonał z sukcesem swój Koncert na 2 fortepiany. Był członkiem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu, w 1935 pełnił funkcję sekretarza, w 1936 wice prezesa zarządu. W II 1937 przebywał w Polsce w związku z polskim prawykonaniem Koncertu na 2 fortepiany, w III tegoż roku przywiózł ze Szwajcarii do Krakowa trumnę ze zwłokami K. Szymanowskiego. W 1938 wyjechał do Anglii, gdzie jako pianista i kompozytor podjął współpracę ze słynną grupą baletową K. Joossa; tam ożenił się ze szwedzką tancerką, z którą w 1939 wyjechał do Göteborga. Z powodu wybuchu wojny pozostał w Szwecji, komponował utwory kameralne i fortepianowe, muzykę do spektakli teatralnych reżyserowanych przez I. Bergmana (Caligula 1946, Makbet 1948) i K. Strøma (Śpiew lutni 1947), koncertował jako pianista – solista i kameralista, grywał m.in. w szwedzkim radiu utwory F. Chopina. Utworzył Związek Polaków w Szwecji działający na rzecz polskich emigrantów. W latach 40. ciężko zachorował, przeszedł kilka nieskutecznych operacji, i gdy stan jego był bardzo ciężki, zaczął leczyć się sam; zmienił styl życia, przeszedł na wegetarianizm, zaczął stosować ćwiczenia jogi; odzyskał siły fizyczne, odrodził się duchowo, przewartościował swe poglądy na sztukę. W 1944 postanowił skomponować Requiem poświęcone ofiarom wojen wszechczasów, ofiarom ludzkiej ignorancji i przeciwstawiania się prawom natury. W 1951 na zaproszenie A. Rubinsteina wyjechał do Kalifornii. Miał zająć się komponowaniem koncertu fortepianowego i pracą dla filmu w Hollywood. Nie chcąc jednakże przerywać komponowania Requiem, porzucił po kilku tygodniach funkcję dyrektora muzycznego w Metro Goldwyn Mayer; w latach 1952–53 mieszkał w jednym z kanionów gór Santa Monica w kolonii artystów założonej przez fundację Huntigton Hartfort. Następnie przeniósł się do Los Angeles, gdzie zatrudnił się jako organista w kościele Matki Bożej Jasnogórskiej. W 1959 przyjechał do Polski, w 1960 dyrygował prawykonanie Requiem na Warszawskiej Jesieni. Po powrocie do Los Angeles nadal działał jako organista i założył Roman Choir, z którym koncertował z powodzeniem w całej Kalifornii i dla którego komponował msze oraz inne utwory religijne. Po sukcesie amerykańskiej premiery Requiem (1 XI 1975 Music Center w Los Angeles, pod dyrekcją R. Wagnera), chcąc uniknąć popularności, rozdał swe mienie i wyruszył na samotne wędrówki po Maderze, Azorach, Wyspach Kanaryjskich i Maroku. Przez kilka miesięcy przebywał na pustynnej wyspie La Graziosa (Wyspy Kanaryjskie), gdzie wiódł pustelnicze życie, pogłębiał więzi z Naturą i Stwórcą. W 1976 powrócił do Leszna, po czym na krótko wyjechał do Göteborga, gdzie nieoczekiwanie pozostał do końca życia. Urnę z jego prochami pochowano na cmentarzu w Lesznie. Większość jego kompozycji przez lata pozostawała w rękopisach, które udostępnił dopiero w 1994. W Lesznie od 1997 działa Leszczyńskie Towarzystwo Muzyczne im. Romana Maciejowskiego, popularyzujące jego twórczość.

Maciejewski był jedną z wyróżniających się postaci nowego pokolenia kompozytorów dwudziestolecia międzywojennego, z którą wiązano przyszłość muzyki polskiej. Pierwsze utwory, które przyniosły mu rozgłos i zwróciły na niego uwagę środowiska muzycznego, to kompozycje chóralne i fortepianowe, pisane jeszcze w czasie studiów w konserwatorium w Poznaniu. Tak w Pieśniach kurpiowskich, jak i w Mazurkach bardzo wyraziście zarysowały się główne cechy języka muzycznego, pełnego fantazji i rozmachu, a zarazem dyscypliny i szlachetnej prostoty. Maciejewski zachował w nich istotę pierwiastka ludowego, nadając utworom oryginalny, bardziej kunsztowny, czasami żywiołowy kształt artystyczny, z ducha pokrewny Chopinowi.

Osobowość twórcy kształtowała się pod wpływem S. Wiechowicza, K. Sikorskiego i K. Szymanowskiego, których autorytet i wiedza pobudzały go do szukania własnych rozwiązań warsztatowych. Świadectwem dojrzałości i oryginalnej inwencji twórczej jest powstały podczas pobytu w Paryżu Koncert na 2 fortepiany (Pianoduo concertante). Zapowiadająca się niezwykle efektownie kariera artystyczna Maciejewskiego (wydania i wykonania utworów, pochlebne recenzje) przybrała niespodziewany obrót. Ciężkie lata okupacji zbiegły się z osobistymi przejściami i kryzysem zdrowotnym kompozytora. Poważnie zagrożony, radykalnie zmienił tryb życia, koncentrując się na zamierzeniu, które miało nadać prawdziwy sens jego życiu – na komponowaniu Requiem – ku przestrodze ludzkości, chcąc w ten sposób spłacić dług wdzięczności wobec Stwórcy za odzyskane zdrowie. Praca nad monumentalnym dziełem trwała 15 lat. Kompozytor prowadził życie pustelnika, przypominając w tym dawnych malarzy ikon. Skupiony wewnętrznie budował dzieło, które miało „zbliżyć człowieka do człowieka i człowieka do Boga” (W. Maciejewski Roman Maciejewski – człowiek i twórca).

Muzyka Maciejewskiego tchnie optymizmem, podnosi na duchu, urzeka rzadko spotykanym liryzmem, budzi emocje. Odbija się w niej odwieczne piękno natury i świata. Kompozytor posługuje się językiem uniwersalnym, wykorzystując zdobycze minionych epok i przetapiając je w tyglu własnej, na wskroś współczesnej wyobraźni dźwiękowej. Obdarzony szczególną zdolnością słyszenia akustycznych niuansów, umiał wydobyć całe bogactwo tonacji i barw, swobodnie poruszał się w gąszczu modulacji schromatyzowanego systemu dur-moll, łączył go ze skalami modalnymi, stosował politonalność. Chętnie posługiwał się polifonią jako najdoskonalszą techniką pozwalającą na zachowanie równowagi formy i treści (szczytem kunsztu jest potrójna fuga w Kyrie). Missa pro defunctis (Requiem), dzieło bezprecedensowe w dziejach muzyki pod względem formy, przyćmiło poprzedzające je utwory i pisane niemal do końca życia mazurki.

Literatura: A. Jarząbkowski Życie niezależnego wędrowca, „Wiadomości Kulturalne” 1955 nr 13; S. Kisielewski Z muzyką przez lata, Kraków 1957; J. Kański „Requiem” Romana Maciejewskiego, „Ruch Muzyczny” 1960 nr 21; T. Kaczyński Rozmowa z twórcą „Requiem”, „Tygodnik Powszechny” 1961 nr 2; M. Kondracki Roman Maciejewski, „Ruch Muzyczny” 1961 nr 15; B.M. Maciejewski Twelve Polish Composers, Londyn 1976; J. Cegiełła Rozmowa z Romanem Maciejewskim, w: Szkice do autoportretu polskiej muzyki współczesnej, Kraków 1976; B. Danowicz Kompozytor, pianista, wegetarianin…, „Literatura” z 7 VI 1979; W. Lisecki „Requiem” Romana Maciejowskiego, w: Muzyka źle obecna, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1989; E. Markowska Roman Maciejewski, w: Roman Maciejewski „Pianoduo concertante”, Kraków 1989; B. Pociej „Requiem” Romana Maciejewskiego, „Ruch Muzyczny” 1990 nr 5; W Maciejewski Artysta Roman Maciejewski, „Przyjaciel Ludu”, z. VI, Leszno 1991; H. Czyż Pamiętam jak dziś, „Ruch Muzyczny” 1991 nr 17; T. Kaczyński W zgodzie z naturą, „Tygodnik Powszechny” 1995 nr 12; K. Bilica Roman Maciejewski – twórca wyzwolony i zniewalający, „Ruch Muzyczny” 1995 nr 5; [MK] Koncert kompozytorski Romana Maciejewskiego w 85 rocznicę urodzin, „Ruch Muzyczny” 1995 nr 22; K. Bilica Sylwetka Romana Maciejewskiego, w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996; W. Maciejewski Roman Maciejewski – człowiek i twórca, Leszno 1997; K. Bilica Roman Maciejewski i jego „Missa pro defunctis”, „Dysonanse” 1998 nr 1.

Kompozycje

Instrumentalne:

I Sonata na fortepian (zaginiona), 1926

Krzesany na fortepian, 1928, wyd. Kraków 2001 PWM

Wariacje na fortepian (zaginione), 1928

Kołysanka na fortepian, 1929, wyd. Warszawa 1934, Kraków 1946, 3. wyd. 1994

II Sonata na fortepian (zaginiona), 1930

Etiudy na fortepian (zaginione), 1930

Preludia na fortepian (zaginione), 1930

Tańce góralskie na fortepian, 1931

Bajka, balet dziecięcy na fortepian, 1932

Tryptyk na fortepian, 1932, wyd. Warszawa 1933, Kraków 2. wyd. 1948

Koncert na 2 fortepiany (Concerto pour deux pianos solo), 1936, tytuł zmieniony ostatecznie w 1989 na Pianoduo concertante, Kraków 1989

Kołysanka na 2 fortepiany, 1938

Sonata na skrzypce i fortepian, 1938

Tarantella na 2 fortepiany, 1938

Echo na fortepian, 1940

Marzenie na fortepian, 1940

Opętanie na fortepian, 1940

Preludium na fortepian, 1940

Primitiven na perkusję, 1940

Tańce szwedzkie na 2 fortepiany, 1940

Negro spirituals na 2 fortepiany, 1943

Oberek na 2 fortepiany, 1943

Allegro concertante na fortepian i orkiestrę, 1944

Kołysanka na fortepian i orkiestrę, 1944

Suita hiszpańska na 2 gitary, 1948

Trio smyczkowe „Mattinata”, 1948

Mazurek na 2 fortepiany, 1951

Lullaby na trio smyczkowe, flet, 2 gitary i czelestę, 1952

Nokturn na flet, gitarę i czelestę, 1952

Nokturn na skrzypce i fortepian, 1952

Fandango na fortepian, 1953

Kwintet dęty na flet, obój, klarnet, fagot i róg, 1971

Widoki znad morza, suita orkiestrowa, 1972

ok. 50 mazurków, 1928, 1938, 1948, 1951, po 1978, w tym 4 mazurki, wyd. Warszawa 1932, Kraków 1946, 2. wyd. 1952, 15 mazurków, wyd. Poznań 1996

Wokalne:

Pieśni kurpiowskie na chór a capella, 1928, wyd. Warszawa 1933

Pieśni mazowieckie na chór a capella (zaginione), 1928

Msza krótka na chór a capella, 1964

Wokalno-instrumentalne:

Pieśni Bilitis na sopran i orkiestrę, 1935; wersja na sopran i fortepian, 1932

Pieśni hiszpańskie na sopran i małą orkiestrę, 1949

Msza pasterska na chór żeński i organy, 1955, wyd. Göteborg 1989

Missa pro defunctis (Requiem) na głosy solowe, chór i orkiestrę, 1959, wyk. Warszawska Jesień 1960, wyd. Kraków 1997

Missa brevis na chór i organy, 1964, wyd. Poznań 1995

The Carol Mass na chór mieszany i zespół instrumentalny, 1965

The Mass of Resurrection na chór i organy, 1966, wyd. Poznań 1995

Msza ku czci św. Cecylii na chór i organy, 1967

Hosanna na chór, organy, trąbkę i 2 puzony, 1976

Muzyka do sztuk teatralnych:

Caligula A Camusa, reż. I. Bergman, 1946

Śpiew lutni Kao-Tse-Tchenga, reż. K. Strom, 1947

Makbet W. Szekspira, reż. I. Bergman, 1948

Słowa Boże R. del Valle-Inclàna, reż. I. Bergman

Betlejem polskie L. Rydla

Transkrypcje:

na 2 fortepiany m.in. utworów Bacha, Händla, Francka, Mozarta, Albéniza, Ravela, Paderewskiego

na skrzypce i fortepian: 7 kaprysów N. Paganiniego