Libelt, Karol

Libelt Karol Fryderyk, *8 IV 1807 Poznań, †9 VI 1875 Brdowo, polski filozof, estetyk, działacz polityczny, publicysta. W latach 1826–30 studiował na uniwersytecie w Berlinie u Hegla (filozofia i estetyka), A. Bockha i K. Zumpta (filologię klasyczną) oraz u A. Humboldta i K. Ritiera (nauki matematyczno-przyrodnicze). W 1831 wrócił do Polski i zaangażował się w działalność polityczno-narodową w Wielkopolsce, w powstaniu listopadowym, w ruchach społecznych Wiosny Ludów. W 1838 zajął się publicystyką dotyczącą problemów społecznych, politycznych, literackich, z zakresu sztuki, a także pracą pisarsko-naukową, zwłaszcza filozoficzną. W latach 1840–50 powstały najgłośniejsze rozprawy, m.in.  Towarzystwa i towarzyskość (1840), Potęga muzyki (1840), Pomysły o wychowaniu ludów (1841), Filozofia sztuk pięknych (1842–43), O odwadze cywilnej (1843), Charakterystyka filozofii słowiańskiej (1844), O miłości ojczyzny (1844). Libelt dokonał rewizji systemu idealizmu absolutnego Hegla, jego filozofii historii oraz filozofii ducha absolutnego, inspirując się niektórymi modyfikacjami heglowskich koncepcji zaproponowanymi przez B. Trentowskiego i A. Cieszkowskiego.  Libelt dążył do pogodzenia filozofii z religią, stworzenia „filozofii narodowej” jako filozofii słowiańskiej a nie germańskiej, „filozofii wyobraźni”, czemu dał wyraz m.in. w pracach Kwestia żywotna filozofii. O samowładztwie rozumu. Część krytyczna (1845, stanowiącej t. 1 cyklu Filozofia i krytyka), w której drugim wydaniu zmienił tytuł na Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej (1874); System umnictwa, czyli filozofia umysłowa (1850). Z inicjatywy Libelta w 1841 roku zorganizowano w Poznaniu, na wzór wykładów Mickiewicza w Collège de France, wykłady publiczne, popularyzujące naukę. Libelt na przełomie 1841 i 1842 dał wykłady o estetyce, która stała się ważną dziedziną jego twórczości filozoficznej; jej zasady zaprezentował w dziele Estetyka, czyli umnictwo piękne, której wstępne fragmenty ukazały się w 1842 roku na łamach „Biblioteki Warszawskiej”, części pierwsza i druga zostały wydane w Poznaniu w 1849 i 1854. W tym dziele przedstawił także poglądy na temat muzyki. W berlińskim okresie studiów Libelt pozostawał w orbicie wpływów Hegla i wczesnoromantycznych filozofów niemieckich: A.W. Schlegla, F.W.J. Schellinga, Jean-Paula, Ch.H. Weissego, F.T. Vischera, którzy w znacznej mierze ukształtowali romantyczną estetykę muzyczną.

Libelt poddaje krytyce panlogizm Hegla i zamiast filozofii rozumu proponuje filozofię umysłu (jedność rozumu i wyobraźni) zwaną „systemem umnictwa”. Bóg posiada najwyższą potęgę ducha, jaką jest um bezwzględny, działając obraźnią stwarza świat z niczego; człowiek posiada um względny, tworząc wyobraźnią i posługując się jakimś materiałem, wyobraża w formach względnych to, „co w formach bezwzględnych jest w Bogu i boskiej umności dziełem”; w wyobraźni sztuka urzeczywistnia się w sposób bezpośredni. Celem sztuki jest piękno zespolone z dobrem i prawdą; sztuka powinna przenikać do wszystkich sfer życia człowieka, upiększać go oraz idealizować, wspomagać miłość do bliźniego, do ojczyzny i kultury narodowej, ma kształtować cnoty obywatelskie, spełniać funkcje społeczno-edukacyjne. Heglowskie wyobrażenie sztuki, religii i filozofii jako trzech szczebli ducha absolutnego zastąpił Libelt koncepcją trzech równorzędnych „dróg ducha”. Wg własnej klasyfikacji Libelt dzieli sztuki na: formalne, idealne, społeczne. Muzykę umieszcza w drugiej grupie, obok doskonalszych od niej – poezji i wymowy. Głównymi atrybutami muzyki, sztuki romantycznej jest „nieoznaczoność” i wszechstronne powiązanie z uczuciami. Porozumienie między twórcą a odbiorcą za pomocą dzieła muzycznego jest bezpośrednie. Muzyka przedstawia i wywołuje stan wewnętrznego uszczęśliwienia, tj. zapomnienia o życiu ziemskim, a przeniesienia się samym duchem w świat boski. Libelt, podobnie jak m.in. Schlegel, sądził, że muzyka wyzwala uczucia z „ziemskiego pyłu” i analogicznie, jak romantycy niemieccy, był przekonany, iż muzyka ma moc metafizyczną, jest niemal religią sztuki. „Uwznioślenie” poprzez muzykę wiązał Libelt z oświeceniowym przekonaniem o jej roli wychowawczej i umoralniającej, także w zakresie krzewienia uczuć narodowych; wyczulony na społeczno-kulturowy wymiar muzyki, rozpatrując z perspektywy kategorii towarzyskości kwestie międzyludzkich więzi, doskonalenia „duchowej potęgi”, postawy moralnej i estetycznej, postulował zakładanie różnego typu towarzystw, także „filharmonicznych”. Współistnienie estetyczne ideałów klasycznych ze światopoglądem romantycznym ujawnia się, gdy Libelt opisuje elementy muzyczne i postulaty estetyczne, jakim mają sprostać. Pierwszoplanową kategorią estetyczną jest według Libelta harmonia. Głównym środkiem wyrazu i najważniejszym elementem muzycznym melodia. Melodia powinna być wyrazem „wielkości” ducha, ma „uwznioślać” odbiorcę. Takimi są według Libelta melodie Glucka, Haydna, Mozarta, Beethovena, Spohra. Melodia musi być oryginalna w dwojakim sensie: pochodzić z natchnienia i opierać się na pieśniach ludowych, co ma miejsce np. w kompozycjach Chopina. Według Libelta harmonia i instrumentacja nie powinny być nadmiernie wykorzystywane, bo wówczas muzyka staje się „powierzchowna”. Dlatego Libelt nie akceptował nawet wczesnych oper Wagnera, natomiast do najwyżej cenionych dzieł muzycznych zaliczał m.in. Requiem, Don Giovanniego i Czarodziejski flet Mozarta, Łucję z Lammermooru Donizettiego oraz Srokę złodziejkę Rossiniego. Uznawał wyższość muzyki wokalnej nad instrumentalną. Wśród wymienianych przez Libelta kompozytorów znaleźli się twórcy polscy: F. Chopin, I. F. Dobrzyński, J. Elsner, K. Lipiński.

Zgodne z ideologią romantyzmu są oryginalne poglądy Libelta na temat ontologicznej funkcji wykonania w muzyce oraz uwagi dotyczące fenomenu improwizacji jako najbardziej bezpośredniej metody wyrażenia „ja” za pośrednictwem dźwięków. Opisy gry wirtuozów, m.in. A. Catalani, F. Liszta, A. Stradelli, P. Viardot są pełne metaforycznych określeń typowych dla języka estetyki muzyki romantyzmu, podobnie jak przeprowadzone przez Libelta hermeneutyczne, poetyzujące interpretacje muzyki instrumentalnej. Libelt, korzystając z pozbawionej odniesień do muzycznej teorii geniuszu Jean-Paula i rozprawy M. Wiszniewskiego, proponuje własną klasyfikację trzech typów geniusza, zaopatrując ją w przykłady muzyczne: geniusz żeński – K.M. Weber, G. Rossini, G. Spontini; dusze ogniste – F. Liszt; geniusz męski – W.A. Mozart.

Poglądy Libelta na muzykę, mimo że zostały sformułowane w połowie XIX w., ze względu na swe treści przynależą do okresu przejściowego między oświeceniem a romantyzmem. W 2. połowie XIX w. można obserwować wpływ estetyki Libelta na polską myśl estetyczno-muzyczną, m.in. w wykładach z historii i estetyki muzycznej prowadzonych przez A. Krasińskiego w latach 60. w Instytucie Muzycznym w Warszawie, w tekstach J. Kleczyńskiego dotyczących np. Chopina, Mozarta.

Literatura: Z. Kaczmarek Źródła poglądów estetycznych Libelta, Poznań 1930; Karol Libelt 1807–1875, red. Z. Grot, Warszawa 1976; Z. Grot Życie i działalność Karola Libelta, Warszawa 1977; M. Woźna Klasyczne i romantyczne argumentacje w estetyce Karola Libelta, „Muzyka” 1989 nr 2; L. Polony Polski kształt sporu o istotę muzyki, Kraków 1991; M. Woźna Fortepianowe arabeski, «Muzyka fortepianowa» 9, Gdańsk 1992; A. Walicki Próba syntezy: Karola Libelta „filozofia słowiańska”, w tegoż Filozofia polskiego romantyzmu, Kraków 2009; L. Stachurski Filozofia społeczna Karla Libelta, w: O niektórych wartościach podstawowych. (W kręgu filozofii współczesnej), t. 2, red. J. Zubelewicz, Truskaw 2015; V. Przerembska Umnictwo piękne: aksjologiczne inspiracje w polskim nurcie estetyzmu pedagogicznego w XIX i w początkach XX wieku, „Ars inter Culturas” nr 5, 2016; A. Wawrzynowicz Rewizja heglizmu w filozofii Polskiej XIX wieku – Trentowski, Libelt, Cieszkowski, „Przegląd Filozoficzny” 2016 nr 1; R. Gadomska-Serafin Sztuka jako ekspresja jaźni: romantyczna filozofia wyobraźni Karola Libelta, w: Świat wewnątrz nas, t. 1: Ekspresja doświadczenia, red. A. Gałkowska, M. Stanisz, Rzeszów 2019; M. Ujma O retoryczności ukrytej we wzniosłych przedmiotach i metaforach (na podstawie pism Augusta Cieszkowskiego, Józefa Kremera i Karola Libelta), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica” 7, 2019; S. Pieróg Mistyka i gnoza w myśli filozoficznej polskiego romantyzmu (Mickiewicz, Trentowski i Libelt), w: Pokusa ideologii. Studia i szkice o filozofii polskiej epoki romantyzmu, Warszawa 2020; M. Kaszyca Religia w perspektywie filozofii wyobraźni Karola Libelta, „Edukacja Filozoficzna” 73, 2022.