Stradella, Alessandro

Stradella Alessandro, *3 IV 1639 Nepi (k. Viterbo), †25 II 1682 Genua, włoski kompozytor. Pochodził z rodziny szlacheckiej, nie wiadomo jednak, gdzie i u kogo studiował muzykę. Po śmierci ojca od 1653 przebywał w Rzymie. Pierwsze udokumentowane wykonanie jego utworu odbyło się w III 1667. Sława Stradellego jako kompozytora była tak duża, że dostawał zamówienia na różne utwory nie tylko od arystokratów rzymskich, lecz również spoza Rzymu (Wenecja). W II 1677 przeniósł się do Wenecji, by po paru miesiącach (w czerwcu) wyjechać do Turynu; tam w październiku został napadnięty i poraniony. Na początku 1678 przybył do Genui, gdzie zaangażowano go jako kierownika orkiestry Teatro del Falcone. Prowadził działalność kompozytorską i dydaktyczną. W 1682 z powodu niejasnych afer miłosnych został zamordowany.

Stradella był bardzo płodnym i popularnym kompozytorem, jednakże żaden jego utwór nie był drukowany za jego czasów. Zachowało się ich ok. 300. Ważną rolę w twórczości Stradellego pełnią utwory dramatyczne: opery i ich fragmenty (prologi, intermezza i poszczególne arie) komponowane do cudzych utworów, które przy wznowieniach zazwyczaj zmieniano. Większość z nich stworzył w latach 1668–72 dla sławnych i popularnych ówcześnie drammi per musica, jak np.: prologi do Il Giasone i Scipione africano F. Cavallego w 1671, prolog i intermezza do Il Tito A. Cestiego w 1672 i in. Są to przeważnie krótkie utwory 2–3-głosowe z 2 skrzypiec i basso continuo, często o charakterze panegirycznym lub komicznym. Pełne drammi per musica Stradelli mają treść poważną (z wyjątkiem Il Trespolo tutore, uważanego za wczesną operę buffa). Oratoria Stradelli są 2-częściowe, przeznaczone dla 5 solistów, którzy tworzą też, oszczędnie stosowany, chór; tylko Ester i La Susanna kończą się chórem, pozostałe arią, duetem lub nawet recytatywem. W S. Giovanni Grisostomo akompaniament ograniczony jest do basso continuo, w S. Pelagia obejmuje 2 skrzypiec, wiolę i basso continuo, natomiast w S. Giovanni Battista Stradella wprowadził smyczkowy zespół instrumentalny z podziałem na concertino (2 skrzypiec i instrument basowy) i concerto grosso (4 nieoznaczone instrumenty zapisane w kluczach G², C³, C³, F⁴). Jest to jeden z najwcześniejszych utworów, w którym zespół instrumentalny został podzielony na 2 grupy. W ariach concertino towarzyszy niemal bez przerwy głosowi wokalnemu, natomiast concerto grosso wykonuje głównie wstęp i zakończenie oraz występuje przemiennie z głosem wokalnym. S. Giovanni Battista cieszył się w czasach kompozytora dużą popularnością, czego dowodem są zapisy w wielu rękopisów oraz liczne wykonania nawet jeszcze w XVIII w. Utwór ten jest ważny dla rozwoju gatunku, szczególnie w ośrodku rzymskim. Z twórczości Stradelli najliczniej zachowały się kantaty o rozmaitej obsadzie i budowie; przeważają kantaty solowe i z towarzyszeniem tylko basso continuo.

Na kształtowanie melodyki w utworach wokalnych Stradelli wpłynęły przede wszystkim trzy ówcześnie używane style: recytatyw, arioso i aria. W dramatach i oratoriach przeważa recytatyw, polegający zazwyczaj na częstej repetycji dźwięku przy długo trzymanych nutach basso continuo; jest on przerywany krótkimi ustępami o bardziej lirycznej melodyce, o cechach ariosa. Wyróżnianie wersów poezji za pomocą cezur nie stanowi ściśle przestrzeganej zasady, natomiast pełne kadencje występują zazwyczaj zgodnie z podziałem syntaktycznym. W niektórych kantatach (zwłaszcza na 2 głosy) w ogóle nie ma recytatywu. Odcinki arioso w oratoriach i częściowo w dramatach są niekiedy tak krótkie, że nie można ich nazwać arią. Styl aryjny przejawia się najczęściej w zastosowaniu metrum trójdzielnego i bardzo śpiewnej melodyki. Arie właściwe (oznaczone zawsze w rękopisie) mają strukturę ABB’, ABA, ABA’, AB lub przekomponowaną; w kantatach traktowane są na ogół sylabicznie. Arie da capo i koloratury występują głównie w ostatnich dramatach: La forza dell’amor paterno i Moro per amore. Dla wszystkich gatunków charakterystyczne są arie dewizowe, w których czasem powtarzana początkowa fraza ulega przekształcaniu. Szereg arii zbudowanych jest na basie ostinatowym. W 3-częściowych ariach środkowa część nie zawsze kontrastuje ze skrajnymi. W ustępach arioso basso continuo staje się ruchliwy (w niektórych kantatach nawet wirtuozowski), a linia melodyczna głosów wokalnych bardziej zróżnicowana; bywają wprowadzane drobne melizmaty lub nawet dłuższe koloratury, występuje powtarzanie słów. Dla całej twórczości Stradelli charakterystyczne jest stosowanie faktury kontrapunktycznej wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Przejawia się to nie tylko w następstwie współbrzmień, lecz także w budowie melodyki, zwłaszcza w utworach o charakterze religijnym lub moralizatorskim, a także w muzyce instrumentalnej, w której dominuje technika imitacyjna. W dramatach i niektórych kantatach Stradella scharakteryzował sytuacje dramatyczne i poszczególne postacie rodzajem arii, wprowadzaniem odpowiednich temp, elementów tanecznych, wirtuozowskich, naśladowczych (np. elementy fanfarowe) oraz różnicowaniem basso continuo. W muzyce instrumentalnej przeważa obsada smyczkowa. Największą zdobyczą Stradelli jest wprowadzenie podziału na dwie grupy dialogujące ze sobą albo na wzór concerto grosso, albo na wzór techniki polichóralnej (w jednej z sonat dialogują grupy: I – 2 skrzypiec i basso continuo, II – 2 kornety i basso continuo).

Literatura: H. Hess Die Opern Alessandro Stradella’s, Lipsk 1906; A. Einstein Ein Bericht über den Turiner Mordanfall auf Alessandro Stradella, w ks. pamiątkowej A. Sandbergera, Monachium 1918; A. Della Corte „La forza d’amor paterno” di Alessandro Stradella, „Musica d’oggi” XIII, 1931; M. Tiberti Un importante rivenimento musicale. „Doriclea”, opera di Alessandro Stradella, „Musica d’oggi” XX, 1938; J.A. Westrup Stradella’s „La forza d’amor paterno”, „The Monthly Musical Record” LXXI, 1941; G. Roncaglia „Il Trespolo tutore” di Alessandro Stradella. La prima opera buffa, „Rivista Musicale Italiana” LVI, 1954; O. Jander Alessandro Stradella, «Wellesley Edition Cantata Index Series» IV, 1969 oraz The Prologues and Intermezzos of Alessandro Stradella, ,,Analecta Musicologica” nr 7, 1969; C. Gianturco „Il Trespolo tutore” di Stradella e Pasquini. Due diverse concezioni dell’opera comica, w: Venezia e il melodramma nel Settecento, ks. kongresu w Wenecji 1973–75, red. M.T. Muraro, t. 1, Florencja 1978; Corelli e Alessandro Stradella, w: Nuovi studi corelliani, ks. kongresu w Fusignano 1974, red. G. Giachin, Florencja 1978 oraz The Oratorios of Alessandro Stradella, „Proceedings of the Royal Musical Association” CI, 1974/75; E.F. McCrickard Temporal and Tonal Aspects of Alessandro Stradella’s Instrumental Music, „Analecta Musicologica” nr 19, 1979 oraz Alessandro Stradella e il suo tempo, „Chigiana” nowa seria XIX, 1982; C. Gianturco La famiglia Stradella. Nuovi documenti biografici, „Nuova Rivista Musicale Italiana” III, 1982; C. Gianturco i E. McCrickard Alessandro Stradella (1639–1682). A Thematic Catalogue of his Compositions, Stuyvesant 1991; C. Gianturco Alessandro Stradella (1639–1682). His Life and Music, Oksford 1994 oraz Cristina di Svezia, scenarista per Alessandro Stradella, w: Cristina di Svezia e la musica, ks. kongresu w Rzymie 1996, Rzym 1998.