Le Jeune, Claude

Le Jeune [l^eżˊön], Lejeune, Claude, *ok. 1530 Valenciennes, pogrzeb. 26 IX 1600 Paryż, francuski kompozytor. Najwcześniejszym śladem działalności Le Jeune’a są 4 chansons przypisane mu przez P. Phalèse’a w 1552. Od ok. 1560 Le Jeune cieszył się względami arystokratycznych hugenotów, do których zaliczał się m.in. późniejszy król Henryk IV. W 1564 kompozytor osiedlił się w Paryżu. Należał do Académie de Poésie et de Musique. W 1581 współuczestniczył w muzycznej oprawie uroczystości na dworze królewskim; mniej więcej w tym czasie działał też jako maistre des enfans de musicque na dworze Franciszka, brata króla. W 1589 opuścił Paryż. W dokumentach z 1596 i 1600 określany jest jako nadworny kompozytor Henryka IV. Większość druków zawierających wyłącznie kompozycje Le Jeune’a wydana została po jego śmierci, jednak niektóre z nich były zaplanowane jako cykle przez samego kompozytora.

Najbardziej nowatorskie są utwory Le Jeune’a należące do typu musique mesurée. Idea podporządkowania rytmu muzycznego metryce poezji, co miało stanowić nawiązanie do antyku, wykrystalizowała się w kręgu, któremu przewodzili J.A. de Baïf i T. de Courville, a Le Jeune był najwcześniejszym (pierwsze chansonettes mesurées wyd. 1583) i najwybitniejszym realizatorem tej idei. W ok. 150 airs mesurés, 24 psalmach (przekład francuski i 3 parafrazy łacińskie Baïfa) i w modlitwach wszystkie głosy śpiewają zawsze każdą sylabę równocześnie, a w rytmice występują zasadniczo tylko dwie wartości: dłuższa i krótsza, przy czym ta pierwsza bywa rozwinięta w melizmat o szybszym ruchu. Zgodność rytmu ze stopami poezji powoduje, że obejmujące jeden lub dwa wiersze frazy są pod względem metrum muzycznie nieregularne. W pierwszych dwu utworach ze zbioru Le printemps Le Jeune zademonstrował różnice między opracowaniem vers mesuré a vers rimé o tej samej treści. Airs zbudowane są ze zwrotek, zwłaszcza chants, w których muzyka bywa taka sama lub różna (niekiedy, przy zmiennej ilości głosów, powtarzana jest tylko melodia najwyższego), oraz z refrenu, zwłaszcza rechant, reprise lub refrain, powtarzanego zwykle bez zmian, a czasem ze zwiększeniem ilości głosów. Najbardziej rozbudowany i urozmaicony jest air ilustracyjny, La Guerre, stworzony jako muzyka do uroczystości dworskiej. Elementy malarstwa dźwiękowego zaobserwować można również w innych utworach Le Jeune’a do tekstów francuskich, włoskich, a także łacińskich. Tradycyjne chansons, pisane do tekstów świeckich (prawie 70) i religijnych (ok. 40) utrzymane są na ogół w stylu chanson paryskiej. W niektórych stosuje Le Jeune technikę parodii dodając piąty głos do chansons innych kompozytorów. Postępowanie takie można zaobserwować zwłaszcza w jego 4–6-głosowych utworach do tekstów włoskich (43); w 30 przypadkach odnaleziono ich wcześniejsze wersje 3-głosowe, tworzone przez kompozytorów włoskich. W 4 chansons widoczny jest szczególnie wyraźnie inny przejaw zainteresowania członków Académie antykiem. Le Jeune stosuje tu ostentacyjnie chromatykę, przy czym linie melodyczne przebiegają często po tetrachordzie chromatycznym w rozumieniu Greków (dwie sekundy małe i tercja mała), stąd powstają liczne ukośne brzmienia. Innym przejawem zainteresowań Le Jeune’a teorią muzyki jest tworzenie cyklów (Dodecacorde, Octonaire) ilustrujących system 12 modi; zbiór z 1564 uszeregowany jest nie według numeracji psalmów, lecz według modi, a układ taki występuje także w zbiorach z 1585, 1594 i 1608.

Wyjątkowo stosuje Le Jeune bardziej skomplikowane konstrukcje polifoniczne, jak kanon w raku (Susanne un jour), pięć kanonów 2-głosowych równocześnie (w dialogu Quae celebrat thermas), czy cantus firmus w kanonie (Veni Sancte Spiritus), natomiast imitacje swobodne i cantus firmus odgrywają znaczną rolę zwłaszcza w łacińskich utworach liturgicznych oraz w psalmach z 1564 i 1598. Prostszą fakturę wykazują psalmy z 1601, które osiągnęły największą popularność. We wszystkich psalmach, prócz „en vers mesurés”, bazował Le Jeune na tekstach i melodiach oficjalnego psałterza hugenotów; są to utwory złożone z wielu części, w których kompozytor opracowuje poszczególne zwrotki przekładu. Charakterystyczne jest zróżnicowanie ilości głosów zarówno w ramach wieloczęściowego psalmu, jak air, chanson czy łacińskich utworów liturgicznych, przy czym w wielu wypadkach ilość ta stopniowo rośnie w kolejnych częściach. W różnych rodzajach twórczości stosował też Le Jeune technikę polichóralną.

Literatura: O. Douen Clément Marot et le psautier huguenot, 2 t., Paryż 1878–1879 (t. 2 zawiera 2 psalmy 4-głosowe i kilkanaście 3-głosowych Le Jeune’a); M. Cauchie La mort de Claude Le Jeune, „Revue de Musicologie” XI, 1927; D.P. Walker The Influence of musique mesurée à l’antique, particularly on the airs de cour of the Early Seventeenth Century, „Musica Disciplina” II, 1948; F. Lesure i D.P Walker Claude Le Jeune and Musique Mesurée, „Musica Disciplina” III, 1949; D.P Walker Some Aspects and Problems of musique mesurée à l’antique: the Rhythm and Notation of musique mesurée, „Musica Disciplina” IV, 1950; K. Levy The Chansons of Claude Le Jeune, dysertacja, Princeton University, 1955; N. Labelle Les différents styles de la musique religieuse en France, Henryville 1981; P. Bonniffet Un ballet démasqué: l’union de la musique au verbe dans „Le printans” de Jean-Antoine de Baïf et Claude Le Jeune, Paryż 1988; I. His Les Mélanges de Claude Le Jeune, dysertacja, Université de Tours, 1990 (zawiera transkrypcje całego zbioru); Claude Le Jeune et son temps en France et dans les Etats de Savoie (1530–1600), red. M.T. Bouquet-Boyer i P. Bonniffet, Bonn 1991; I. His Les modèles italiens de Claude Le Jeune, „Revue de Musicologie” LXXVII, 1991; I. His Claude Le Jeune et le rythme prosodique: la mutation des années 1570, „Revue de Musicologie” LXXIX, 1993; P. Bonniffet Le cantus firmus dans le Dodecacorde de Claude Le Jeune, w: Itinéraires du cantus firmus, red. E. Weber, Paryż 1994; R. Freedman Claude Le Jeune, Adrian Willaert, and the Art of Musical Translation, „Early Music History” XIII, 1994; I. His Italianism and Claude Le Jeune, „Early Music History” XIII, 1994; I. His La Renaissance à défaut d’Antiquité: Oliver Messiaen analyste du Printemps de Claude Le Jeune, w: La Musique de Tous Les Passetemps Le Plus Beau: Hommage à Jean-Michel Vaccaro, red. F. Lesure, H. Vanhulst i G. Chaix, Paryż 1998; I. His Evolution du souci prosodique en musique dans la mise en musique du français de la seconde moitié du XVIe siècle: le cas de Claude Le Jeune, w: A haute voix. Diction et prononciation entre 1550 et 1640, red. O. Rosenthal, Paryż 1998; I. His Sous lesquels ont esté mises des paroles morales: un cas de contrafactum de psaumes entre 1598 et 1618, „Revue de Musicologie” LXXXV, 1999; P. Macey Italian Connections for Lupus Hellinck and Claude Le Jeune, „Yearbook of the Alamire Foundation” III, 1999; I. His Claude Le Jeune (v. 1530–1600): un compositeur entre Renaissance et Baroque, Arles 2000; P. Bonniffet Le cantus firmus et le chant commun dans la musique de Claude le Jeune: Place et déplacements du sujet du chant, w: Itinéraires du cantus firmus IV, red. E. Weber, Paryż 2001; I. His Claude Le Jeune et la publication de ses airs mesurés, w: Poetry and Music in the French Renaissance, red. L.J. Brooks i G. Jondorf, Cambridge 2001; R. Freedman Le Jeune’s Dodecacorde as a Site for Spiritual Meanings, „Revue de Musicologie” LXXXIX, 2003; I. His Claude Le Jeune, le bilingue, „Revue de Musicology” LXXXIX, 2003; J. Vignes Jean-Antoine de Baif et Claude Le Jeune: Histoire et enjeux d’une collaboration, „Revue de Musicologie” LXXXIX, 2003; M.R. Duncumb Cantus Firmus in Psalms of the Sixteenth Century and the Music of Claude le Jeune, dysertacja, University of Cambridge, 2004; P. Bonniffet Structures sonores de l’humanisme en France: De Maurice Sceve, Delie, object de plus haulte vertu (Lyon, 1544) à Claude Le Jeune, Second livre des meslanges (Paris, 1612), Paryż 2005; I. His Das Dodecacorde von Claude Le Jeune (1598) als kompositorische Rezeption und Verbreitung des Dodekachordon von Glarean?, „Trossinger Jahrbuch für Renaissancemusik” V, 2005; Hommage à Claude Le Jeune, red. O. Trachier, Marandeuil 2005; I. His La paraphrase française du Te Deum mise en musique par Claude Le Jeune (1606): „ingrat labeur” d’Agrippa d’Aubigné?, „Albineana” XVII, 2005; I. His i J. Vignes Les paraphrases de psaumes de Baïf, La Noue et d’Aubigné mises en musique par Claude Le Jeune (1606): regards croisés du musicologue et du littéraire, w: Les paraphrases bibliques aux XVIe et XVIIe siècles, red. V. Ferrer i A. Mantero, Genewa 2006; I. His Un répertoire religieux à l’Académie de poésie et de musique: les psaumes mesurés de Claude Le Jeune, w: Les académies dans l’Europe humaniste: idéaux et pratiques, red. M. Deramaix i in., Paryż 2008; J. Herdman Zarlinian modality in Claude Le Jeune’s Dodecacorde, „Musicological Explorations” X, 2009; J. Vignes La récriture protestante du Psautier de Baïf : les Pseaumes en vers mezurez d’Odet de La Noue sur une musique de Claude Le Jeune, „Studia Litteraria Universitatis Iagellonicae Cracoviensis” VII, 2012; P. Bonniffet La musique entre le Verbe et le silence: Claude Le Jeune—Les Dix pseaumes de David (1564), „Pontificio Istituto di Musica Sacra: Studi e ricerche” III, 2013; I. His L’insegnamento dei 12 modi secondo Zarlino attraverso due raccolte musicali di Claude Le Jeune, „Musicalia” X, 2013; J.H.L. Potgieter Claude Le Jeune and Theodore de Bèze: A first encounter in the Dix Pseaumes... en forme de Motets of 1564, „Koers” LXXIX, 2014.