Laks Szymon, *1 XI 1901 Warszawa, †11 XII 1983 Paryż, polski kompozytor, pisarz i tłumacz. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie studiował w latach 1919–21 matematykę na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W latach 1921–24 (dyplom) odbył studia w konserwatorium w Warszawie pod kierunkiem R. Statkowskiego (kontrapunkt i kompozycja), P. Rytla (harmonia) i H. Melcera (dyrygentura). Równocześnie był słuchaczem UW (matematyka i filozofia). W 1924 wykonano w Filharmonii Warszawskiej jego poemat symfoniczny Farys. W 1926 po kilkumiesięcznym pobycie w Wiedniu wyjechał do Paryża, gdzie w latach 1927–29 uzupełniał studia w Conservatoire National de Musique pod kierunkiem P. Vidala (kompozycja) i H. Rabauda (dyrygentura). Od 1927 związany był ze Stowarzyszeniem Młodych Muzyków Polaków w Paryżu. W 1928 uzyskał wyróżnienie na konkursie kompozytorskim Stowarzyszenia za Blues symphonique. W latach 30. jego kompozycje były wykonywane w Paryżu (m.in. Kwintet na instrumenty dęte, II Kwartet smyczkowy, Sonata na wiolonczelę i fortepian). W tym czasie nawiązał też współpracę artystyczną z piosenkarką Tolą Korian, pisząc dla niej wiele pieśni do tekstów polskich i francuskich. Wybuch wojny zastał go w Paryżu. W 1941 został aresztowany przez niemieckie władze okupacyjne i internowany w obozie francuskim pod Orleanem. Deportowany VII 1942 do Oświęcimia II-Brzezinki, przeżył tam ponad dwa lata; był członkiem kapeli oświęcimskiej, następnie jej dyrygentem. Jesienią 1944 został przewieziony do obozu w Dachau; w V 1945 wrócił do Paryża. Przeżycia w obozach opisał w książce Musiques d’un autre monde (przy współpracy R. Coudy’ego), nagrodzonej w Paryżu w 1947 za najlepsze świadectwo wydarzeń współczesnych, a potem w Grach oświęcimskich. W Oświęcimiu opracował Trzy polonezy warszawskie wg anonimowej melodii z XVIII w., potajemnie wykonane przez członków kapeli. Po wojnie Laks osiedlił się w Paryżu, uzyskując francuskie obywatelstwo. Komponował niewiele. Początkowo zajmował się głównie twórczością o charakterze użytkowym. W 1949 uzyskał wyróżnienie na II Konkursie Kompozytorskim ZKP za Balladę na fortepian oraz nagrodę na Konkursie MKiS i PR w Warszawie za pieśń Polały się łzy me do słów A. Mickiewicza. Po dłuższej przerwie, spowodowanej następstwami przeżyć obozowych i chorobą, w latach 60. podjął ponownie pracę kompozytorską przede wszystkim w zakresie liryki wokalnej, inspirowany współpracą ze śpiewaczką Haliną Szymulską. W 1964 otrzymał I nagrodę na międzynarodowym konkursie kompozycji w Divonne-les-Bains za Concerto da camera. Utrzymywał kontakt z krajem, pisząc m.in. artykuły do „Ruchu Muzycznego”. Od 1972 zajmował się niemal wyłącznie działalnością publicystyczną i pisarską.
Twórczość Laksa rozwijała się w kręgu oddziaływań francuskiego neoklasycyzmu. Wiele jego przedwojennych kompozycji zaginęło, nieliczne zachowane pozwalają jednak wnioskować, że z biegiem lat język muzyczny kompozytora nie podlegał większym przeobrażeniom, toteż w późnych utworach, np. w Concerto da camera czy w Symfonii na orkiestrę smyczkową, można odnaleźć podobne cechy stylistyczne, jak we wczesnej Sonacie na wiolonczelę i fortepian. W twórczości instrumentalnej sięgał Laks głównie po gatunki i formy epok baroku i klasycyzmu (symfonia, formy koncertowe, sonata, suita); z tej tradycji wywodzą się również środki fakturalne i rodzaj muzycznego kształtowania. W muzyce Laksa przeważają utwory na zespoły kameralne; cechuje je jasna, klarowna konstrukcja, skłonność do symetrii rozmiarowej, nierzadko faktura kontrapunktowa. Typowy dla neoklasycyzmu jest również zasób środków harmonicznych. Laks chętnie sięga po środki stylizacji ludowej (np. Suita polska, III Kwartet). Istotne miejsce w twórczości Laksa zajmują pieśni na głos i fortepian do tekstów polskich (głównie J. Tuwima, także T. Śliwiaka, A. Słonimskiego i in.), francuskich (J. Audibertiego, C. Aveline’a) i jidysz (8 chants populaires juifs, muzyka sceniczna do Les filles du forgeron). Już sam dobór tekstów wskazuje, że w liryce wokalnej Laksa łączą się różne tradycje: polskiego pieśniarstwa, francuskiej chanson i folkloru żydowskiego, co nadaje jego utworom indywidualne zabarwienie. Pieśni te odznaczają się znaczną inwencją melodyczną, wyrazistą rytmiką, przejrzystą fakturą i prostą okresową budową przy nowoczesnych środkach harmonicznych. Można je usytuować na pograniczu pieśni artystycznej i popularnej piosenki. Ich dyskretny, przyciszony ton nierzadko niweluje dramatyzm tekstów (Elegia żydowskich miasteczek, Pogrzeb). Do tradycji opery komicznej, po trosze i wodewilu, nawiązuje jedyna opera Laksa L’hirondelle inattendue (Bezdomna jaskółka).
Charakter czysto użytkowy mają natomiast pieśni chóralne (np. Echos de Pologne) oraz pieśni popularne z fortepianem (Z mroków i świtów), także opracowania melodii ludowych na zespoły odeonowe.
Poza kompozycją Laks zajmował się pracą pisarską i tłumaczeniami na język polski i francuski. Wypowiadał się nie tylko na tematy muzyczne; częściej nawet poruszał kwestie polityczne, ogólnokulturowe, lingwistyczne, reagował żywo na bieżące wydarzenia, polemizował, wielokrotnie dotykał spraw żydowskich. Szczególnie wyróżnia się książka Gry oświęcimskie, w której wiernie opisał swoją gehennę oświęcimską i dzieje prowadzonej przez siebie kapeli.
Literatura: T. Kaczyński Rozmowa z Szymonem Laksem, „Ruch Muzycznym” 1964 nr 2; R. O. Quintette pour instruments à vent de Simon Laks, „La Revue Musicale” XI, 1930; I. Poniatowska Laks – Szymulska. Przyczynek do dziejów przyjaźni artystycznej, „Ruch Muzyczny” 1985 nr 9, 10; Z. Helman, posłowie do Szymon Laks. Elegia żydowskich miasteczek, Kraków 1989; K. Bilica Muzyka w obozie – według Szymona Laksa i innych, A. Nowak Powojenne pieśni Szymona Laksa. Motywacje – idee – tradycje oraz M.J. McCoy Szymon Laks – 3 pieśni do wierszy Juliana Tuwima, w: Muzyka źle obecna, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1989.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Farys, poemat symfoniczny, 1924, wyk. Warszawa 1924, zaginiony
Scherzo na orkiestrę, 1925, zaginione
Mała suita na kwartet smyczkowy, 1926, wyk. Paryż 1929, zaginiona
Sonatina na fortepian, 1927, wyd. Paryż 1928
Blues symphonique, fantazja jazzowa z saksofonem, 1928, wyk. Warszawa 1929, zaginiony
I Kwartet smyczkowy, 1928, wyk. Paryż 1928, zaginiony
Kwintet na instrumenty dęte, 1929, wyk. Paryż 1930, zaginiony
Sonata koncertowa na skrzypce i fortepian, 1929, wyk. Paryż 1929, zaginiona
II Kwartet smyczkowy, 1932, wyk. Paryż 1934
Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1932, wyk. Paryż 1933, wyd. Paryż 1962
Trois pièces de concert na wiolonczelę i fortepian, 1933, wyk. Paryż 1935, wyd. Paryż
Suita polska na skrzypce i fortepian, 1935, wyk. Paryż 1955, wyd. Paryż 1949; wersja na orkiestrę, 1936
Sinfonietta na orkiestrę smyczkową, 1936, wyk. Paryż 1946
Trzy polonezy warszawskie nieznanego autora z XVIII w. na orkiestrę kameralną, ok. 1944, zrekonstruowane w 1947, wyk. Paryż 1947, wyd. Kraków 1959; także transkrypcja na fortepian
Z naszych łanów, wiązanka pieśni i tańców ludowych na orkiestrę, 1945, wyk. Paryż 1947, wyd. Paryż (pod pseud. Andrzej Lorent)
III Kwartet smyczkowy „na polskie tematy ludowe”, 1945, wyk. Paryż 1945
opracowania pieśni ludowych na orkiestrę odeonową: Polska ziemia śpiewa, fantazja, 1946, wyk. Paryż 1948; Od strzechy do strzechy, 1950, wyk. Paryż 1952, wyd. Kraków 1959
Sonate brève na klawesyn, 1947
Ballada „Hommage à Chopin” na fortepian, 1949
Prélude na fortepian, ok. 1950
Poemat na skrzypce i orkiestrę, 1954
Petite suite légère na orkiestrę, 1960
IV Kwartet smyczkowy, 1962, wyk. Paryż 1964
V Kwartet smyczkowy, 1963
Symfonia na orkiestrę smyczkową, 1964, wyk. Poznań 1966
Dialog na 2 wiolonczele, 1964, wyk. Paryż 1965
Concerto da camera na fortepian, 9 instrumentów dętych i perkusyjnych, 1964, wyk. Divonne-les-Bains 1964
Concertino na trio stroikowe, 1965, wyk. Paryż 1967
Divertimento na flet, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1966, wyk. Paryż 1966; także wersja na skrzypce, klarnet, fagot i fortepian
Suite dans le goût ancien na fortepian, 1966, wyd. Kraków 1973
Kwintet fortepianowy, transkrypcja III Kwartetu smyczkowego, 1967
Suite concertante na puzon i fortepian, 1967, wyk. Warszawa 1973, wyd. Kraków 1972
Chorał na 4 puzony, na materiale Hymnu ze zbioru pieśni Z mroków i świtów, 1973
Variations sur le choral „Was Gott tut, ist wohlgetan” de Johann Sebastian Bach na organy
Blues
Polka
Wokalne:
Echos de Pologne, 8 pieśni na chór męski/mieszany, sł. T. Żeromski, A. Bogusławski, 1939, wyd. Paryż
6 pieśni na chór męski/mieszany, sł. W. Broniewski, J. Brzechwa, J. Bocheński, K.I. Gałczyński, R. Stiller, wyd. Paryż 1949, Kraków 1952
Pieśni pielgrzyma na 4-głosowy chór męski, sł. A. Mickiewicz
Kantata do słów B. Kamińskiego na chór męski/mieszany
Wokalno-instrumentalne:
5 pieśni na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, 1936–38, 1961–62 (nr 4, 5), wyd. Kraków 1968; nr 4 zinstrumentowany J. Lefeld 1972
Le général, melorecytacja na głos i fortepian, sł. J. Audiberti, 1938
L’enfant qui avait volé une montre na głos i fortepian, sł. J. Audiberti, 1938
La chanson de l’héritier na głos i fortepian, sł. G. Coûte, przed 1939
Z mroków i świtów / Ombres et lumières, 20 piosenek popularnych na głos i fortepian, sł. T. Żeromski, A. Bogusławski, Z. Moszczyński, M. Suchowolska, 1939–46, wyd. Paryż 1948
Dyzio marzyciel na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, 1940, zinstrumentowany J. Lefeld 1972
Ballada starofrancuska na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, 1940, zinstrumentowana J. Lefeld 1972
Aniołowe lica na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, 1940
Passacaille (Vocalise) na głos i orkiestrę oraz transkrypcja na wiolonczelę i fortepian, 1946, wyd. Paryż 1947; także wersja na głos i orkiestrę
Kolęda śląska na głos i fortepian, sł. ludowe, 1946
Huit chants populaires juifs na głos i fortepian, sł. jidysz-ludowe, fr. J.M. Dumarais, 1947, wyd. Paryż 1948
O Grzesiu kłamczuchu, melorecytacja na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, ok. 1949
Bezdomna na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, 1949
Polały się łzy me na głos i fortepian, sł. A. Mickiewicz, 1949
3 poèmes chantés na głos i fortepian, sł. W.M. Berezowska, tłum. fr. H. Lemarchand, 1960, wyd. Paryż 1961
Elegia żydowskich miasteczek na głos i fortepian, sł. A. Słonimski, 1961, wyd. Kraków 1963, 2. wyd. 1989
La rue na głos i fortepian, sł. W.M. Berezowska, 1961
Prośba o piosenkę na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, 1962
Pogrzeb na głos i fortepian, sł. M. Jastrun, 1962
Deszcz na głos i fortepian, sł. J. Iwaszkiewicz, 1962
Staruszkowie na głos i fortepian, sł. J. Tuwim, ok. 1963
Portrait de 1’oiseau-qui-n’existe pas na głos i fortepian, sł. C. Aveline, 1964, wyd. Paryż 1964
4 pieśni do słów Tadeusza Śliwiaka na głos i fortepian, 1967
Pocałunki na głos i fortepian, sł. L. Żuk, 1974
Walczyk na głos i fortepian, sł. J. Tuwim
Ewangelia szczęśliwych na głos i fortepian, sł. S. Baliński
opracowania kolęd i pieśni ludowych na głos i fortepian
Sceniczne:
L’hirondelle inattendue / Bezdomna jaskółka, 1-aktowa opera komiczna, libretto H. Lemarchand wg sztuki Le paradis
des animaux célèbres C. Aveline’a, 1966, wyst. telewizyjne Warszawa 1975
Les filles du forgeron, muzyka do sztuki P. Hirszbeina, 1964, wyst. Paryż 1964
muzyka filmowa.
Prace:
Musiques d’un autre monde, z R. Coudy, Paryż 1948
O nową prawdę w muzyce polskiej, „Ruch Muzyczny” 1949 nr 4
O metodach upowszechniania, „Ruch Muzyczny” 1949 nr 9
Le sous-titrage de films, sa technique – son esthétique, Paryż 1957
Cudze chwalicie, Warszawa 1958
Niepotrzebne wspomnienia, „Ruch Muzyczny” 1961 nr 15, przedr. w: Epizody...
List otwarty do Zygmunta Mycielskiego, „Ruch Muzyczny” 1971 nr 1, przedr. w: Epizody...
przekł. na język fr., m.in. W. Jaworska Gauguin et l’Ecole de Pont Aven, Neuchâtel 1971; K. Żywulska L’eau vide, Paryż 1972; Korab L’oeil de Dayan, Paryż 1974
Epizody... epigramy... epistoły..., Londyn 1976
Poloniki... polemiki... polityki..., Londyn 1977
Słowa i antysłowa, Londyn 1978
Gry oświęcimskie, Londyn 1979, tłum. ang. Music of Another World, 1989
Szargam świętości, Londyn 1980
Dziennik pisany w biały dzień, Londyn 1981
Taryfa ulgowa kosztuje drożej, Londyn 1982
Moja wojna o pokój, Londyn 1983
Na pożegnanie Toli Korian, „Gwiazda Polarna”, Stevens Point (Wisconsin) 1 X 1983, przedr. w: Tola Korian. Artystka słowa i pieśni, red. K. Fejcher, 1984
Kultura z cudzysłowem i bez, Londyn 1984
