Koželuh, Jan Antonín

Koželuh [kˊoże~], Koželuch, Kotzeluch, Koscheluch, Goscheloch, Jan Antonín, Jan Evangelista Antonín Tomáš, ochrzczony 14 XII 1738 Velvary (k. Kralup), †3 II 1814 Praga, czeski kompozytor, kapelmistrz, pedagog. Naukę pobierał w jezuickim gimnazjum w Březnicach (1751–1757). Następnie krótko przebywał w Pradze. W latach 1759–62 był kantorem (uczącym muzyki i prowadzącym chór) w szkołach w Rakovníku i Velvarach; następnie był chórzystą (bas) w kilku praskich kościołach oraz studiował u J. Segera. Ok. 1763–66 studiował w Wiedniu u F.L. Gassmanna, J.A. Hassego i Ch.W. Glucka, w 1766 osiadł w Pradze, gdzie komponował oraz nauczał śpiewu i gry na fortepianie. W 1768 praski teatr v Kotcích wystawił jego pierwszą włoską operę, Alessandro nell’Indie, a w 1771 drugą, Il Demofoonte. W latach 70. J.A. Koželuh dyrygował szczycącym się wysokim poziomem chórem kościoła św. Franciszka przy klasztorze Krzyżowców; w 1776 i 1777 wykonano tam jego oratoria. Od 1784 do końca życia był kapelmistrzem w katedrze św. Wita w Pradze (pierwotnie próbowano go zatrudnić już w 1771, spotkało się to jednak z protestem chórzystów); zgromadził tam kolekcję 439 kompozycji, m.in. F.X. Brixiego, A. Caldary, J.A. Hassego, M. Haydna. Uczniami J.A. Koželuha byli m.in. L. Koželuh, J.J. Ryba, J.A. Vitásek oraz córka Barbara (*ok. 1784) i synowie: Václav František (†ok. 1839) oraz Vincenc Emanuel (1780–1839), działający w 1. połowie XIX w. jako pianiści i pedagodzy w Pradze.

J.A. Koželuh był bardzo płodnym kompozytorem; trudno obecnie ustalić jego dorobek ze względu na błędne przypisywanie jego kompozycji kuzynowi Leopoldowi. Szacuje się, że J.A. Koželuh jest autorem ok. 400 pozycji. Od młodości związany z twórczością chóralną, J.A. Koželuh początkowo doskonalił się w tradycyjnych technikach polifonicznych; osiadłszy następnie w Pradze skłonił się ku stylowi późnej szkoły neapolitańskiej, stosując obficie w oratoriach i operach koloraturowe arie da capo, a w operze Demofoonte również recitativo accompagnato. Dzieła te cechuje ścisły związek kształtowanej według wzorów mannheimskich i odgrywającej ważną rolę partii orkiestry z akcją dramatyczną. W utworach religijnych powstałych po 1784 zaznacza się ograniczenie koloratury i powrót do polifonii; zachowały one żywotność także po śmierci J.A. Koželuha, podobnie jak Koncert fagotowy. Obecnie postrzega się go (obok J. Myslivečka) jako jednego z pierwszych czeskich twórców operowych.

Literatura: R. Firkle Jan.Ev.Ant. Koželuh: Život, dílo a osobnost svatovítského kapelnika, Praga 1946 (zawiera katalog dzieł J.A. Koželuha); J. Čech Jan Evangelista Antonín Tomáš Koželuh v Rakovníku, „Věstník” XXXVIII, 2000; K. Hálová Koželuhova operní prvotina na scéně Divadla v Kotcích, „Hudební věda” XXXVIII, 2001; L. Mikulášová Johann Anton Koželuch (1738–1814) ve sbírce Ondřeje Horníka, „Muzikologické fórum” I, 2012; L. Mikulášová Johann Anton Koželuch (1738–1814) – Život a dílo, dysertacja, Praga 2014.