Kochański, Paweł

Kochański Paweł, *30 VIII (11 IX) 1884 Orzeł (Rosja), †12 I 1934 Nowy Jork, polski skrzypekurodzony w rodzinie żydowskiej jako Fajwel Kaganow; ochrzczony w Iłgowie, otrzymał imię Paweł i nazwisko Kochański, rodzicami chrzestnymi byli Emil Młynarski i Anna Hryncewicz. W 1894 rozpoczął naukę gry na skrzypcach u E. Młynarskiego w szkole Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego w Odessie. W 1898 przeniósł się do Warszawy, gdzie odbył się jego pierwszy publiczny występ, entuzjastycznie przyjęty przez słuchaczy i krytyków. W nowo powstałej orkiestrze Filharmonii Warszawskiej Kochański zasiadł obok pierwszego skrzypka. W 1903 – po 4-miesięcznym kursie mistrzowskim w Brukseli (I nagroda z najwyższym wyróżnieniem) pod kierunkiem C. Thomsona – wyruszył w podróż koncertową, której trasa wiodła z Antwerpii przez Liège, Paryż, Hiszpanię, Portugalię do Egiptu i Turcji. Młynarski we wspomnieniu pośmiertnym o Kochańskim w 1934 wspomniał ogólnikowo, że młody skrzypek „przejściowo spędził jakiś czas w Warszawie, gdzie objął stanowisko profesora gry skrzypcowej”. Być może Młynarski, korzystając z prerogatyw dyrektora Instytutu Muzycznego, w rewolucyjnym 1906 roku starał się uchronić Kochańskiego, który właśnie skończył 22 lata, przed grożącym mu poborem do amii, i wpisał go na listę pedagogów. Instytut był uczelnią koncesjonowaną i dotowaną przez władze rosyjskie, zatrudnieni w nim mężczyźni cieszyli się przywilejem zwolnienia ze służby wojskowej. Utrwalone w literaturze wzmianki, jakoby Kochański w latach 1907 i 1909 był pedagogiem w warszawskim Instytucie Muzycznym nie znalazły potwierdzenia w obecnym stanie badań (M. Dziadek, E. Szczepańska-Lange).

W 1909 Kochański odbył podróż koncertową do Berlina, Lipska i Wiednia, w 1912 do Glasgow, Edynburga i Londynu, w 1913 występował w Petersburgu. Po wybuchu I wojny światowej zimą 1914 wyjechał do Rosji; w latach 1914–15 przebywał w majątku Józefa Jaroszyńskiego (od którego otrzymał skrzypce A. Stradivariego), w Tymoszówce Szymanowskich i w Kijowie, gdzie koncertował. Lata 1916–18 spędził w Petersburgu, wykładał w tamtejszym konserwatorium, w 1917 został tam profesorem. Jednocześnie dużo koncertował (z H. Neuhausem, A. Silotim i A. Głazunowem, z którym w 1918 odbył długie tournée po miastach nadwołżańskich). Kochański stał się ulubieńcem muzykalnego Petersburga. Zaprzyjaźnił się z S. Prokofiewem, który pisał właśnie Koncert skrzypcowy, korzystając obficie z jego rad i wskazówek (Kochański miał być pierwszym wykonawcą Koncertu w 1917, zagrał go jednak dopiero 6 lat później w Nowym Jorku, zapewniając dziełu wielki sukces). Jesienią 1918 Kochański przeniósł się do Kijowa; w ciągu paru miesięcy dał blisko 90 koncertów. Pod koniec 1919 wrócił do Warszawy. Koncertował tamże, w Krakowie i we Lwowie, przyjmowany gorąco. Z Polski wyjechał w V 1920; po krótkim pobycie w Paryżu, Londynie i Brukseli w I 1921 udał się w pierwszą podróż do Stanów Zjednoczonych. Jego debiut w Nowym Jorku (II 1921) stał się olśniewającym sukcesem; Kochański otrzymał engagement na koncerty na terenie całych Stanów oraz propozycję objęcia klasy skrzypiec w Juilliard Graduate School w Nowym Jorku. W 1924 osiedlił się w Nowym Jorku na stałe. Jego dom stał się żywym ośrodkiem życia artystycznego. Koncertował odtąd w Stanach Zjednoczonych, krajach Ameryki Południowej i Europy; grał przed wysokimi audytoriami, na dworach królewskich. W 1927 otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Polonia Restituta, w 1933 – francuską wstęgę kawalera Orderu Legii Honorowej.

Kochański był kontynuatorem wielkiej tradycji wiolinistyki polskiej jako następca K. Lipińskiego i H. Wieniawskiego. Już we wczesnej młodości osiągnął wysoki stopień maestrii technicznej, wypracował indywidualne właściwości gry, o których E. Młynarski powiadał, że: „wprawiały zawsze w zdumienie znawców. Lewa ręka jego była bajecznie lekka, palce miały sprężystość, a jednocześnie niesłychaną jędrność. Kochański umiał na przykład grać w szybkim tempie szesnastkowe gamy nie tylko w oktawach, tercjach, kwintach i decymach (to potrafi niejeden wirtuoz), ale w kwartach! Tego nigdy nie zdarzyło mi się słyszeć. Efekty smyczka osiągał z nieporównywaną łatwością. Jakże cudowne było jego staccato. Słyszałem co najmniej 40 nutek branych jednym smyczkiem przy karafułce. Umiał on grać całą gamę od pustego g aż do g³ na jeden smyczek w dół, przy czym zużywał najwyżej pół smyczka. To niezwykłe opanowanie smyczka wyróżniało Kochańskiego nawet spomiędzy największych wirtuozów” („Muzyka” 1934 nr 2). Zachwycano się śpiewnością i miękkością tonu, bogactwem jego odcieni, mistrzowskim władaniem środkami kolorystycznymi i dynamicznymi (ogromna rozmaitość odcieni w piano). We wspomnieniu pośmiertnym Szymanowski napisał: „Twierdzę z całym przekonaniem, iż był on największym, najbardziej pogłębionym muzykiem pośród dzisiejszych znakomitych skrzypków. Ta jego postawa – świadoma, pełna namysłu, a entuzjastyczna zarazem wobec samego zagadnienia muzyki – określała w zupełności styl jego gry. Olbrzymia technika, niezwykłe bogactwo i swoisty czar brzmienia były jedynie drogą wiodącą zawsze do jednego celu – do objawienia utajonego w utworze muzycznym jedynego jego piękna. Autentyczność jego interpretacji, niwecząca niejako wszelką wątpliwość co do istotnych intencji autora, narzucała się słuchaczom z nieodpartą siłą [...] największymi entuzjastami gry Kochańskiego byli przede wszystkim wybitni muzycy, kompozytorowie o najgłośniejszych nazwiskach, jak Ravel, Strawiński, Falla, Prokofiew i tylu, tylu innych [...] Kochański [...] z wytrwałością i szczególnym jasnowidztwem poszukiwał nowych dróg, nowych możliwości. Nie ulega dla mnie żadnej wątpliwości, iż w ewolucji współczesnej muzyki skrzypcowej odegrał olbrzymią i niezapomnianą rolę” („Wiadomości Literackie” 1934 nr 5).

Kochański współdziałał przy powstawaniu dzieł skrzypcowych Prokofiewa, Strawińskiego (pod wrażeniem wykonania w 1926 przez Kochańskiego Suity włoskiej Strawiński dał skrzypkowi prawo wyłączności wykonywania tego dzieła na 2 lata). Wyjątkowy przypadek artystycznej symbiozy stanowiły utwory skrzypcowe Szymanowskiego. „[...] my z Pawełkiem – pisał Szymanowski – stworzyliśmy w Mitach i Koncercie skrzypcowym nowy styl, nowy wyraz gry skrzypcowej, rzecz pod tym względem epokową. Wszystkie utwory innych kompozytorów zbliżające się do tego stylu [...] powstały później, tzn. albo pod bezpośrednim wpływem Mitów i Koncertu, albo przy bezpośrednim współudziale Pawełka” (K. Szymanowski do Z. Kochańskiej, 5 III 1930, w: Dzieje przyjaźni).

Repertuar Kochańskiego był szeroki, obejmował właściwie całą literaturę skrzypcową od utworów dawnych do najnowszych; za gigantów skrzypiec uważał jednak J.S. Bacha, Beethovena i Brahmsa. Grywał koncerty z orkiestrą, utwory solowe, uprawiał muzykę kameralną (m.in. z H. Neuhausem, A. Rubinsteinem, G. Piatigorskim, P. Casalsem, J. Thibaudem). Wedle zgodnych relacji krytyków i słuchaczy gra Kochańskiego odznaczała się doskonałą czystością stylu. O szczególnym uznaniu, jakim cieszyła się twórcza gra Kochańskiego, świadczą liczne dedykowane mu (a nierzadko specjalnie dla niego pisane lub transkrybowane) utwory. A. Bax poświęcił Kochańskiemu I Sonatę na skrzypce i fortepian (1910, zrewid. 1915), A. Głazunow Mazura-oberka D-dur na skrzypce i orkiestrę (1917), B. Fairchild Rhapsodie pour violon et piano (1924), S. Prokofiew 5 melodii op. 35 bis, I. Strawiński Prélude et Ronde des Princesses i Berceuse, będące transkrypcją z Ognistego Ptaka (wyd. 1929), a K. Szymanowski obydwa koncerty skrzypcowe.

Literatura: Paweł Kochański, „Młoda Muzyka” z 15 XII 1909; D. Jarmel The Field for Violinists, „The Musical Digest” z 13 III 1923, Nowy Jork (wywiad z Kochańskim); W.P. Tryon Of Modern Violin Music, „The Christian Science Monitor” z 22 XI 1924, Boston (wywiad z Kochańskim); E. Młynarski Wspomnienie o Pawle Kochańskim, „Świat” 1934 nr 3 oraz Paweł Kochański, człowiek i artysta, „Muzyka” 1934 nr 2; Pamięci Pawła Kochańskiego, „Wiadomości Literackie” 1934 nr 5 (wspomnienia i wypowiedzi J. Ciechanowieckiego, J. Lechonia, E. Młynarskiego, R. Ordyńskiego, A. Słonimskiego, K. Szymanowskiego, K. Wierzyńskiego); J. Maklakiewicz Po zgonie śp. Pawła Kochańskiego, „Kurier Poranny” 1934 nr 18; M. Józefowicz Paweł Kochański (wspomnienie osobiste), „Słowo” (Wilno) z 26 I 1934 nr 24; I. Jampolski Paweł Kochański, „Sowietskaja Muzyka” 1959 nr 7 oraz Paweł Kochański w Rosji, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967, także w: Mastierstwo muzykanta-ispołnitiela, Moskwa 1975; Dzieje przyjaźni. Korespondencja Karola Szymanowskiego z Pawłem i Zofią Kochańskimi, oprac. T. Chylińska, Kraków 1971; A. Rubinstein My Young Years, Londyn 1973, wyd. polskie Moje młode lata, tłum. T. Szafar, Kraków 1976, oraz My Many Years, Londyn 1980, wyd. polskie Moje długie życie, tłum. L. Kydryński, Kraków 1988; M. Szarnowska Paweł Kochański. Kompozytor i współtwórca utworów skrzypcowych Karola Szymanowskiego, „Ruch Muzyczny” 28 XII 1997 nr 26;  M. Sarnawska Paweł Kochański w kręgu artystów swojej epoki, „Ruch Muzyczny” 22  III 1998 nr 6; T. Chylińska Karol Szymanowski i jego epoka, Kraków 2008; A. M. Barbara W sprawie daty urodzin Pawła Kochańskiego, „Muzyka” 2017 nr 4; E. Szczepańska-Lange Nowe źródła do biografii Pawła Kochańskiego, „Muzyka” 2017 nr 4; K. Michałowski, T. Chylińska Karol Szymanowski. Katalog tematyczny, Kraków 2023.