Knefelius, Joannes

Knefelius, Knefel, Knöfel, Knöbel, Knöpflin, Joannes, Johann, *ok. 1530 Lauban (obecnie Lubań), †po 1616, śląski kompozytor. W latach 50. lub 60. XVI w. był kantorem w łacińskiej szkole w Goldbergu (obecnie Złotoryja), gdzie m.in. nauczał gry na instrumentach smyczkowych, dętych i klawiszowych. Najpóźniej w 1569 objął funkcję magister chori na dworze ks. brzesko-legnickiego Henryka V, Piasta. W 1579 (lub 1578) przeniósł się na dwór palatyna reńskiego, Ludwika VI do Heidelbergu, gdzie również został kapelmistrzem. Prawdopodobnie w 1583 wrócił na Śląsk. W 1592 był organistą i kantorem w kościele św. Henryka w Pradze, gdzie osiadł już wcześniej.

Muzyka religijna Knefeliusa jest ściśle związana z liturgią luterańską, w której kompozytor był zwolennikiem utrzymania łaciny i związków z chorałem gregoriańskim. Na kartach tytułowych Melodiae oraz obu zbiorów Cantiones podkreśla ponadto, że zawarte w nich motety tworzone były z myślą o wykonaniu zarówno wokalnym, jak i wokalno-instrumentalnym. Knefelius zestawia tu fakturę imitacyjną, często bardzo swobodną, z akordową, dbając zawsze o dobrą deklamację tekstu. Msza Knefeliusa należy do typu missa parodia i oparta jest na motecie O. di Lasso In me transierunt. Cantus choralis, dedykowana senatowi Wrocławia, zawiera 7 cyklów mszalnych na najważniejsze święta roku liturgicznego. Cykle obejmują zawsze Introit, Kyrie, Gloria, wers allelujatyczny i sekwencję, a pierwsze dwa ponadto Sanctus i Agnus Dei. Na koniec dodaje kompozytor Te Deum, modlitwę o obronę Kościoła i modlitwę o pokój. Niektóre Gloria, a także inne części ukazują sposób stosowania na Śląsku praktyki alternatim. W cyklu na Boże Narodzenie zamieszcza Knefelius do wyboru dwie kompozycje Kyrie i dwa opracowania sekwencji, 6-głosowe z tekstem łacińskim i 5-głosowe z tekstem niemieckim. Pieśni świeckie Knefeliusa pisane są do tekstów refleksyjnych, panegirycznych i rozrywkowych. Obok imitacji i polifonii swobodnej, pojawiają się w nich fragmenty akordowe, głównie w trójmiarze, o charakterze tanecznym. Ostatni utwór w zbiorze jest dialogiem na 2 chóry 4-głosowe.

Literatura: G. Bossert Die Hofkantorei unter Herzog Ludwig von Würtemberg, „Württembergische Vierteljahrshefte für Landesgeschichte” IX, 1900; H.A. Sander Ein Orgelbuch der Breslauer Magdalenenkirche aus dem 17. Jahrhunderts, w: Festschrift Max Schneider zur 60. Geburtstag, red. H.J. Zingel, Halle 1935; H.A. Sander Geschichte des lutherischen Gottesdienstes und der Kirchenmusik in Breslau, Wrocław 1937; W. Scholz Zu Johannes Knöffel, „Archiv für Musikforschung” VII, 1942; F. Feldmann Der Laubaner Johannes Knöfel, insbesondere sein „Cantus choralis” w: Die Schlesische Kirchenmusik im Wandel der Zeiten, „Das evangelische Schlesien” VI, t. 2, Lubeka 1975; J. Šebesta Johannes Knefelius a literátské bratrstvo u sv. Jindřicha jako centrum intelektuálů v Praze kolem roku 1590, w: Město a intelektuálové. Od středověku do roku 1848, red. S.O. Fejtová, Praga 2008; J. Šebesta Joannes Knefelius a jeho stopy ve střední Evropě, w: Hudobnohistorický výskum na Slovensku začiatkom 21. storočia, Bratislava 2007, red. M. Hulková, Bratysława 2010; C. Leitmeir Lutheran Propers for Wrocław/Breslau: The Cantus Choralis (1575) of Johannes Knöfel, w: The Musical Culture of Silesia before 1742. New Contexts – New Perspectives, red. P. Gancarczyk, L. Hlávková-Mráčková i R. Pośpiech, Frankfurt nad Menem 2013.