Kiesewetter, Raphael Georg

Kiesewetter [kʹi:z^e~] Raphael Georg, *29 VIII 1773 Holešov (Morawy), †1 I 1850 Baden (koło Wiednia), austriacki muzykograf, muzyk. Syn znanego lekarza Aloisa Ferdynanda Kiesewettera, wuj A.W. Ambrosa. Studiował filozofię i prawo w Ołomuńcu, a od 1792 – prawo w Wiedniu. Studiów nie ukończył i wcześnie poświęcił się karierze urzędniczej: w latach 1794–1801 był urzędnikiem kancelarii w kwaterze głównej cesarskiej armii austriackiej w Schwetzingen i Heidelbergu; w latach 1801–45 pracował w dworskiej radzie wojennej, gdzie awansował do stanowiska dyrektora kancelarii i otrzymał tytuł radcy dworu. Rozpoczętą w dzieciństwie naukę muzyki (śpiew, gra na fortepianie i flecie) kontynuował od 1803 w Wiedniu: uczył się gry na fagocie i gitarze, harmonii i generałbasu u J.G. Albrechtsbergera i kontrapunktu u Hartmanna (?). Brał żywy udział w życiu muzycznym Wiednia: w latach 1792–94 występował (m.in. wraz z Beethovenem) na koncertach dobroczynnych jako śpiewak (bas), od 1801 na prywatnych koncertach jako śpiewak i flecista; działał w wielu stowarzyszeniach muzycznych. W latach 1816–38, a następnie z przerwami od 1842 organizował we własnym domu koncerty historyczne (4–6 rocznie), preferując dzieła kompozytorów włoskich i niemieckich okresu baroku. Imprezy te cieszyły się powodzeniem, ich częstym słuchaczem był Schubert, a w 1830 Chopin. Ponadto Kiesewetter organizował w domu koncerty amatorskie poświęcone muzyce współczesnej (m.in. Beethovena), a zwłaszcza Schuberta (tzw. „Schubertiady”). Równocześnie Kiesewetter zaczął kompletować kolekcję muzykaliów. Objęła ona utwory muzyki dawnej od X do XVIII w., zwłaszcza wielogłosową muzykę wokalną XVI–XVII w. i liczyła ponad 1200 tomów utworów ponad 500 kompozytorów, przeważnie w formie własnoręcznych odpisów Kiesewettera, rzadko – druków i autografów (m.in. autograf Kantaty o kawie J.S. Bacha, Mariazeller Messe J. Haydna). Zbiór ten przekazał Kiesewetter testamentem cesarsko-królewskiej bibliotece dworskiej (obecnie w Österreichische Nationalbibliothek w Wiedniu jako Fond Kiesewetter). Brał udział także w pracach Gesellschaft der Musikfreunde des österreichischen Kaiserstaates od jego założenia w 1814 do 1843; w latach 1818–21 był członkiem kierownictwa, w 1821–43 wiceprezesem towarzystwa. Z początku lat 40. Kiesewetter wycofał się z aktywnego życia muzycznego i zajmował się głównie transkrybowaniem i spartowaniem muzykaliów ze swej kolekcji. W 1848 przeniósł się do Baden.

Kiesewetter był w Wiedniu w I poł. XIX w. postacią znaną i wywierał duży wpływ na życie muzyczne miasta. Jego bogata korespondencja (ok. 750 zachowanych listów) świadczy o żywych kontaktach z środowiskiem muzycznym za granicą. Kiesewetter otrzymał wiele wyróżnień i odznaczeń, m.in. tytuł szlachecki (1843); był członkiem akademii i kongregacji św. Cecylii w Rzymie (1840), akademii sztuk w Berlinie (1843), cesarskiej akademii nauk w Wiedniu (1849), a także honorowym członkiem towarzystw muzycznych w Budapeszcie, Bratysławie, Styrii (1824), Karyntii (1830), Amsterdamie (1838), Wiedniu (1843).

Wielostronna działalność Kiesewettera w zakresie muzyki przypada na I poł. XIX w. i stanowi typowy przykład i odbicie prądów myślowych tej epoki. Kiesewetter należy do tych przedstawicieli historyzmu muzycznego, którzy rozszerzyli ideę odrodzenia muzyki dawnej w głąb historii poza powszechnie uznany repertuar klasycznej polifonii od Palestriny do J.S. Bacha. Popierając idee reformy cecyliańskiej, sprzeciwiał się jednak bezkrytycznemu stosunkowi do tzw. klasycznego stylu polifonii wokalnej a cappella.

Z perspektywy historycznej na czoło dorobku Kiesewettera wysuwa się piśmiennictwo historyczno-muzyczne, któremu poświęcił ponad 20 lat swego długiego życia. Uprawiał niemal wszystkie rodzaje literatury naukowej: opracowania syntetyczne, studia monograficzne, przyczynki źródłowo-analityczne, a także recenzje i polemiki (głównie z F.J. Fétisem); publikował prace oryginalne oraz modne wówczas kompilacje i wyciągi z prac innych autorów. W przeciwieństwie do wielu współczesnych muzykografów Kiesewetter nie podjął opracowania wielkiej syntezy dziejów muzyki. Jego zwięzła książka pt. Geschichte der europäisch-abendländischen oder unserer heutigen Musik, ciesząca się zresztą dużym powodzeniem, jest jedynie zręcznie ujętym popularnym kompendium dziejów muzyki.

Dostrzegając konieczność stworzenia poważnej i źródłowo udokumentowanej faktografii jako etapu poprzedzającego podjęcie syntetycznych prac, Kiesewetter zajął się problematyką stylów i gatunków i podjął fundamentalne dla muzyki europejskiej XVI i XVII w. zagadnienia kształtowania się polifonii w ramach tzw. szkół niderlandzkich oraz monodii świeckiej w rozwoju historycznym ze szczególnym uwzględnieniem scenicznej twórczości okresu baroku. Dwie najlepsze prace Kiesewettera: Die Verdienste der Niederländer um die Tonkunst oraz Schicksale und Beschaffenheit des weltlichen Gesanges… stanowią trwały wkład do muzykografii europejskiej. W pierwszej z nich Kiesewetter po raz pierwszy porządkuje i systematyzuje znany i nowy materiał historyczny, wyodrębniając w nim trzy epoki lub szkoły (od Ockeghema poprzez Josquina des Prés po Orlanda di Lasso); podkreśla przy tym, niekiedy z przesadą, zasługi muzyków niderlandzkich dla rozwoju polifonii, współbrzmień i innych środków techniki kompozytorskiej, dla ukształtowania uniwersalnego stylu, a zarazem rolę kompozytorów niderlandzkich w tworzeniu szkół narodowych i ich wpływ na rozwój muzyki w innych krajach europejskich. Druga książka jest najwcześniejszą próbą przedstawienia zarysu rozwoju świeckiej muzyki wokalnej: począwszy od trubadurów i truwerów poprzez pieśń włoską XIV i XV w., madrygały, aż po monodię akompaniowaną i muzykę sceniczną ze szczególnym uwzględnieniem zasług G. Cacciniego dla praktyki wokalnej baroku.

W pracach Kiesewettera po raz pierwszy zajęła ważne miejsce problematyka praktyki wykonawczej muzyki dawnej, potraktowana zarówno w aspekcie praktycznym, jak i historyczno-teoretycznym. Drobiazgowa znajomość literatury muzycznej pozwoliła Kiesewetterowi na rozważenie zagadnień czysto technicznych (chiavetty i transpozycje, akcydencje, dynamika, rytmika, metrum, harmonia, prowadzenie głosów i ich zasięg, obsada wokalna oraz wokalno-instrumentalna i in.). Przede wszystkim jednak podjął w szerszym zakresie zagadnienie basso continuo w aspekcie historycznym i zajął krytyczne stanowisko wobec dotychczasowych sądów na temat pism Lodovica Viadany w tym kontekście (porównaj Über den Umfang der Singstimme…, Ad vocem…, Die Tabulaturen…, Über die Einführung der Castraten…, Das System der Musikschlüssel…).

Duże znaczenie przywiązywał Kiesewetter do badań nad zagadnieniem matematycznych podstaw muzyki, systemu pitagorejskiego i stroju temperowanego. Kiesewetter, antycypując poczynania C. Stumpfa, wziął za przedmiot szczegółowych dociekań m.in. podział oktawy; jego prace z tego zakresu mają znaczenie historyczne (Über die Oktawe… i in.).

Ponadto Kiesewetter zajmował się problematyką muzyki arabskiej; w Die Musik der Araber… dał systematyczny przegląd historii praktyki muzycznej, notacji, teorii muzyki i filozofii muzyki arabskiej; w dziele tym po raz pierwszy zaprezentowane zostały opracowania oryginalnych źródeł arabskich związanych z muzyką. W dorobku piśmienniczym Kiesewettera znajdują się także najstarsze prace o problemach paleografii muzycznej (Die Tabulaturen…) oraz przyczynki dokumentacyjne, zwłaszcza dotyczące Franka z Kolonii, którego dzieło Kiesewetter po raz pierwszy prawidłowo datował i określił. Mimo iż Kiesewetter nie zajmował się wydawaniem zabytków muzycznych, zwraca uwagę jego nowatorski jak na owe czasy stosunek do problemów edytorstwa muzyki dawnej. Świadczą o tym przykłady w jego pracach, w których Kiesewetter wszystkie poprawki i dodatki wyróżniał graficznie i opatrywał komentarzem. Podobnie postępował w rękopiśmiennych transkrypcjach i kopiach utworów ze swej kolekcji. Kiesewetter zajął w historiografii muzycznej poczesne miejsce obok N. Forkla, C. v. Winterfelda, F.J. Fétisa, E. Coussemakera, W. Ambrosa i in. Z powodu braków w wykształceniu muzyczno-technicznym i ogólno-historycznym jego prace nie są wolne od usterek faktograficznych i niedomogów metodologicznych; są one jednak świadectwem pasji badawczej i dociekliwości historyka-amatora. Prace Kiesewettera stanowią w rozwoju historiografii muzycznej ważne ogniwo łączące charakterystyczną dla pisarstwa okresu oświecenia refleksję krytyczną i traktowanie dziejów muzyki jako ewolucyjnego procesu z erudycyjno-genetyczną myślą metodologiczną okresu romantyzmu i typowym dla tego okresu podkreśleniem roli wybitnych jednostek w procesie historycznym. Nie był to wprawdzie rezultat świadomego wyboru metody badawczej, a raczej postępowanie intuicyjne, niemniej przeto głębokie zrozumienie procesu rozwojowego muzyki europejskiej, celność wyboru problematyki i pionierski charakter niektórych poczynań stawiają Kiesewettera w rzędzie najwybitniejszych pisarzy muzycznych XIX w., a także prekursorów muzykologii.

Literatura: Raphael Georg Kiesewetter Meine musikalisch-literarische Selbstbiographie, w: Almanach der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, t. 3, Wiedeń 1853; H. Kier Raphael Georg Kiesewetter (1773–1850). Wegbereiter des musikalischen Historismus, w «Studien zur Musikgeschichte des XIX. Jahrhunderts» XIII, Ratyzbona 1968; H. Kier Kiesewetters historische Hauskonzerte. Zur Geschichte der kirchenmusikalischen Restauration in Wien, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LII, 1968; H. Kier Musikalischer Historismus im vormärzlichen Wien oraz B. Meier Zur Musikhistoriographie des 19. Jahrhunderts, w «Studien zur Musikgeschichte des XIX. Jahrhunderts» XIV: Die Ausbreitung des Historismus über die Musik, red. W. Wiora, Ratyzbona 1969; H. Kler Raphael Georg Kiesewetter (1773–1850). Ein Beitrag zur Geschichte des musikalischen Historismus, „Die Musikforschung” XXII, 1969.