Każyński, Wiktor

Każyński Wiktor, *12 XII 1812 Wilno, †18 III 1867 Petersburg, polski kompozytor, dyrygent, pianista i pisarz muzyczny, syn Macieja Każyńskiego, aktora, śpiewaka i dyrektora teatru w Wilnie. Studiował prawo z historią na uniwersytecie w Wilnie. Muzyki uczył się prywatnie u J.D. Hollanda. Prawdopodobnie pobierał lekcje kompozycji u J. Elsnera w Warszawie w 1838 lub w Wilnie w 1839. W 1830 debiutował na scenie teatru w Wilnie muzyką do dramatu Piękna Alaiss lub do sztuki A.E. Odyńca Izora. Odtąd związał się na stałe z tym teatrem, w budynku którego również mieszkał i dla którego napisał muzykę do kilkunastu dzieł scenicznych. Prawdopodobnie działał tam jako pierwszy skrzypek, a od 1836 jako kapelmistrz w operowym zespole niemieckim, później polsko-niemieckim W. Szmidkoffa; z tą orkiestrą wykonywał również własne uwertury na koncertach przejeżdżających przez Wilno artystów, m.in. Olego Bulla (1838). Do 1840 działał jako poprzednik Moniuszki na stanowisku organisty w kościele św. Jana w Wilnie. Każyński był czynnym pianistą i poszukiwanym akompaniatorem. Jego koncert w teatrze 20 XI 1831 był pierwszym kulturalnym wydarzeniem w Wilnie po tragedii powstania listopadowego i epidemii cholery. Występował na cele dobroczynne, np. ze śpiewakiem A. Lodim 1 V 1837 w teatrze. Wiosną 1842 zorganizował serię 10 koncertów w sali Müllerowskiej, m.in. z udziałem Moniuszki. Jesienią wyjechał do Petersburga, rozczarowany upadającym życiem umysłowym i kulturalnym Wilna. Dzięki protekcji M. Wielhorskiego i P. Kukolnika, a prawdopodobnie również J.I. Kraszewskiego, z którym przyjaźnił się od lat młodzieńczych przez całe życie, uzyskał Każyński stanowisko sekretarza i doradcy muzycznego księcia gen. A. Lwowa, dyrektora teatrów carskich. Wraz z nim odbył w 1844 półroczną podróż do Niemiec i Austrii, która stała się ważnym doświadczeniem edukacyjnym Każyńskiego. Plonem wyjazdu były przyjęte z uznaniem Notatki z podróży muzykalnej... oraz intratne stanowisko dyrektora orkiestry w Teatrze Aleksandryjskim, które pełnił do końca życia; w tymże teatrze wystawiał swoje utwory sceniczne.

O 25-letniej działalności Każyńskiego w Petersburgu wiadomo niewiele z powodu znikomości dostępnych w Polsce źródeł. W 1843 prowadził w Teatrze Aleksandryjskim premierę swej operetki Damska protekcja; w następnych latach stworzył muzykę do kilku dramatów i 3 opery, z których Mąż i żona (1848), ostatnie jego dzieło sceniczne, poniosło klęskę. Z petersburskiego okresu pochodzi również większość jego pokaźnego dorobku w dziedzinie muzyki fortepianowej oraz pieśni. Ożenił się z artystką rosyjską, z którą miał 2 dzieci. Zmarł nagle na kilka godzin przed przedstawieniem na własny benefis.

Bratanek Każyńskiego (nie syn), Wiktor Każyński (1850–po VIII 1882), był skrzypkiem i kompozytorem, uczniem m.in. L. Auera w Petersburgu (1868–73) i D.J. Alarda w Paryżu (1873–75), a następnie H. Vieuxtempsa. Kompozycji uczył się w Petersburgu u stryja. Koncertował m.in. w Wilnie w 1876 i Warszawie w 1878. Mieszkał stale w Paryżu; był członkiem komisji międzynarodowych koncertów na wystawie powszechnej w 1878. Skomponował m.in. Concerto fantastique na skrzypce i orkiestrę oraz miniatury skrzypcowe.

Twórczość Każyńskiego jest niezbadana i niemal nieobecna w polskich bibliotekach, toteż kwestia określenia skali jego talentu kompozytorskiego pozostaje sprawą otwartą. W świetle przekazów postać Każyńskiego jako muzyka inteligentnego, oczytanego, władającego językami, obdarzonego doskonałą pamięcią, traktowanego z życzliwością i szacunkiem, wyrasta jednak ponad przeciętność. Jako wzięty twórca muzyki scenicznej odgrywał Każyński rolę lokalną, natomiast jego utwory fortepianowe, głównie miniatury, zwłaszcza taneczne, a także fantazje, wariacje i opracowania pieśni rosyjskich były wydawane i wielokrotnie wznawiane przez liczne oficyny europejskie. Najbardziej znane były Wariacje na temat pieśni A. Warłamowa, nazywane przez Każyńskiego Pieśniami ruskimi (miało ich być 100). Ulubionym gatunkiem tanecznym Każyńskiego była polka; z relacji prasowych wynika, że podjął on w niej próbę artystycznej stylizacji. W pieśniach solowych Każyńskiego dominuje tematyka polska, litewska i ukraińska. Mają one charakter lirycznych wypowiedzi, niekiedy utrzymane są w rytmach mazurka lub krakowiaka. Przeważa w nich forma zwrotkowa, niekiedy z elementami formy repryzowej. W partii fortepianowej harmonika o proweniencji klasycznej nie ogranicza się do funkcji podpory głosu wokalnego. Godne uwagi są niektóre pieśni z 5. zeszytu Śpiewnika: Piosnka wieśniaczki litewskiej (sł. W. Syrokomli) z cytatem litewskiej pieśni pastuszej i partią fortepianową ad libitum oraz Barkarola wenecka „O cara e bella” (sł. J. Strutyńskiego) z elementami techniki dialogowanej. Do naszych czasów przetrwała w powszechnym obiegu jedynie piosenka Wlazł kotek na płotek (sł. W. Syrokomli) z 1. zeszytu Śpiewnika, w której wykorzystany został cytat melodii ludowej z okolic Warszawy. Cenione były artykuły Każyńskiego pisane do czasopism wileńskich i petersburskich („Wizerunki i roztrząsania naukowe”, „Athenaeum”, „Kurier Wileński”, „Tygodnik Petersburski”, „Gwiazda”).

Do historii muzyki przeszedł Każyński jako autor Notatek z podróży muzykalnej..., które dają obraz życia muzycznego w Niemczech (Berlin, Drezno, Lipsk i inne miasta), Austrii (Wiedeń) i Czechach (Praga), często porównywanego z sytuacją muzyczną w kraju. Podczas podróży Każyński zawarł znajomość z wieloma kompozytorami (G. Spontini, G. Meyerbeer, J.F. Kittl, V. Tomášek, K. Lipiński i in.), wokalistami, wydawcami (A.M. Schlesinger), poznał dzieła Webera, Mendelssohna, Belliniego, Donizettiego i innych, po usłyszeniu oratorium Stworzenie świata Haydna zafascynowany był tą formą muzyczną, podziwiał muzykę Mozarta i Glucka. Jego relacje muzyczne obracają się głównie wokół opery jako widowiska muzyczno-scenicznego, zwracał bowiem uwagę nie tylko na muzykę i wykonawstwo muzyczne, ale także na scenografię i grę aktorską. Opisy Każyńskiego, świadczące o jego szerokich zainteresowaniach artystycznych (architektura, malarstwo, literatura), są ogólnymi rozważaniami na temat dramatu muzycznego, muzyki kościelnej, gry fortepianowej, o muzyce jako sztuce i nauce, o misji społecznej dziennikarzy i pisarzy; zwłaszcza fragment dotyczący „warunków dobrej kompozycji” potwierdza klasycystyczną postawę estetyczną kompozytora, wrażliwego zarazem na trendy romantyczne. Notatki z podróży muzykalnej... są dla historyków muzyki ważnym dokumentem życia muzycznego i myśli muzycznej w pierwszej połowie XIX wieku.

Literatura: „Kurier Litewski” 1832 nr 7, 8, 1833 nr 124, 145, 153, 1836 nr 92, 1837 nr 15, 1839 nr 67; „Gazeta Teatralna” 1843 nr 90; „Tygodnik Petersburski” 1845 nr 8, 98, 1846 nr 5, 1848 nr 12, 98, 1856 nr 18; Jan ze Śliwina [A.H. Kirkor] Wiktor Każyński, ,Athenaeum”, t. 6, 1845; J.I. Kraszewski Wiktor Każyński po wtóre, „Athenaeum” t. 4, 1846; „Kurier Warszawski” 1867 nr 70 (nekrolog); J. Bieliński Uniwersytet Wileński (1579–1831), 3 t., Kraków 1899–1900; M. Rulikowski Teatr Polski na Litwie 1784–1906, Wilno 1907; A. Miller Teatr polski i muzyka na Litwie, Wilno 1936; K. Michałowski Opery polskie, Kraków 1954; Józef Ignacy Kraszewski i polskie życie muzyczne XIX wieku, oprac. S. Świerzewski, Kraków 1963 (zawiera 28 listów Każyńskiego); S. Świerzewski Wiktor Każyński 1812–1867, „Ruch Muzyczny” 1968 nr 3.