Każyński Wiktor, *12 XII 1812 Wilno, †18 III 1867 Petersburg, polski kompozytor, dyrygent, pianista i pisarz muzyczny, syn Macieja Każyńskiego, aktora, śpiewaka i dyrektora teatru w Wilnie. Studiował prawo z historią na uniwersytecie w Wilnie. Muzyki uczył się prywatnie u J.D. Hollanda. Prawdopodobnie pobierał lekcje kompozycji u J. Elsnera w Warszawie w 1838 lub w Wilnie w 1839. W 1830 debiutował na scenie teatru w Wilnie muzyką do dramatu Piękna Alaiss lub do sztuki A.E. Odyńca Izora. Odtąd związał się na stałe z tym teatrem, w budynku którego również mieszkał i dla którego napisał muzykę do kilkunastu dzieł scenicznych. Prawdopodobnie działał tam jako pierwszy skrzypek, a od 1836 jako kapelmistrz w operowym zespole niemieckim, później polsko-niemieckim W. Szmidkoffa; z tą orkiestrą wykonywał również własne uwertury na koncertach przejeżdżających przez Wilno artystów, m.in. Olego Bulla (1838). Do 1840 działał jako poprzednik Moniuszki na stanowisku organisty w kościele św. Jana w Wilnie. Każyński był czynnym pianistą i poszukiwanym akompaniatorem. Jego koncert w teatrze 20 XI 1831 był pierwszym kulturalnym wydarzeniem w Wilnie po tragedii powstania listopadowego i epidemii cholery. Występował na cele dobroczynne, np. ze śpiewakiem A. Lodim 1 V 1837 w teatrze. Wiosną 1842 zorganizował serię 10 koncertów w sali Müllerowskiej, m.in. z udziałem Moniuszki. Jesienią wyjechał do Petersburga, rozczarowany upadającym życiem umysłowym i kulturalnym Wilna. Dzięki protekcji M. Wielhorskiego i P. Kukolnika, a prawdopodobnie również J.I. Kraszewskiego, z którym przyjaźnił się od lat młodzieńczych przez całe życie, uzyskał Każyński stanowisko sekretarza i doradcy muzycznego księcia gen. A. Lwowa, dyrektora teatrów carskich. Wraz z nim odbył w 1844 półroczną podróż do Niemiec i Austrii, która stała się ważnym doświadczeniem edukacyjnym Każyńskiego. Plonem wyjazdu były przyjęte z uznaniem Notatki z podróży muzykalnej… oraz intratne stanowisko dyrektora orkiestry w Teatrze Aleksandryjskim, które pełnił do końca życia; w tymże teatrze wystawiał swoje utwory sceniczne.
O 25-letniej działalności Każyńskiego w Petersburgu wiadomo niewiele z powodu znikomości dostępnych w Polsce źródeł. W 1843 prowadził w Teatrze Aleksandryjskim premierę swej operetki Damska protekcja; w następnych latach stworzył muzykę do kilku dramatów i 3 opery, z których Mąż i żona (1848), ostatnie jego dzieło sceniczne, poniosło klęskę. Z petersburskiego okresu pochodzi również większość jego pokaźnego dorobku w dziedzinie muzyki fortepianowej oraz pieśni. Ożenił się z artystką rosyjską, z którą miał 2 dzieci. Zmarł nagle na kilka godzin przed przedstawieniem na własny benefis.
Bratanek Każyńskiego (nie syn), Wiktor Każyński (1850–po VIII 1882), był skrzypkiem i kompozytorem, uczniem m.in. L. Auera w Petersburgu (1868–73) i D.J. Alarda w Paryżu (1873–75), a następnie H. Vieuxtempsa. Kompozycji uczył się w Petersburgu u stryja. Koncertował m.in. w Wilnie w 1876 i Warszawie w 1878. Mieszkał stale w Paryżu; był członkiem komisji międzynarodowych koncertów na wystawie powszechnej w 1878. Skomponował m.in. Concerto fantastique na skrzypce i orkiestrę oraz miniatury skrzypcowe.
Twórczość Każyńskiego jest niezbadana i niemal nieobecna w polskich bibliotekach, toteż kwestia określenia skali jego talentu kompozytorskiego pozostaje sprawą otwartą. W świetle przekazów postać Każyńskiego jako muzyka inteligentnego, oczytanego, władającego językami, obdarzonego doskonałą pamięcią, traktowanego z życzliwością i szacunkiem, wyrasta jednak ponad przeciętność. Jako wzięty twórca muzyki scenicznej odgrywał Każyński rolę lokalną, natomiast jego utwory fortepianowe, głównie miniatury, zwłaszcza taneczne, a także fantazje, wariacje i opracowania pieśni rosyjskich były wydawane i wielokrotnie wznawiane przez liczne oficyny europejskie. Najbardziej znane były Wariacje na temat pieśni A. Warłamowa, nazywane przez Każyńskiego Pieśniami ruskimi (miało ich być 100). Ulubionym gatunkiem tanecznym Każyńskiego była polka; z relacji prasowych wynika, że podjął on w niej próbę artystycznej stylizacji. W pieśniach solowych Każyńskiego dominuje tematyka polska, litewska i ukraińska. Mają one charakter lirycznych wypowiedzi, niekiedy utrzymane są w rytmach mazurka lub krakowiaka. Przeważa w nich forma zwrotkowa, niekiedy z elementami formy repryzowej. W partii fortepianowej harmonika o proweniencji klasycznej nie ogranicza się do funkcji podpory głosu wokalnego. Godne uwagi są niektóre pieśni z 5. zeszytu Śpiewnika: Piosnka wieśniaczki litewskiej (sł. W. Syrokomli) z cytatem litewskiej pieśni pastuszej i partią fortepianową ad libitum oraz Barkarola wenecka „O cara e bella” (sł. J. Strutyńskiego) z elementami techniki dialogowanej. Do naszych czasów przetrwała w powszechnym obiegu jedynie piosenka Wlazł kotek na płotek (sł. W. Syrokomli) z 1. zeszytu Śpiewnika, w której wykorzystany został cytat melodii ludowej z okolic Warszawy. Cenione były artykuły Każyńskiego pisane do czasopism wileńskich i petersburskich („Wizerunki i roztrząsania naukowe”, „Athenaeum”, „Kurier Wileński”, „Tygodnik Petersburski”, „Gwiazda”).
Do historii muzyki przeszedł Każyński jako autor Notatek z podróży muzykalnej…, które dają obraz życia muzycznego w Niemczech (Berlin, Drezno, Lipsk i inne miasta), Austrii (Wiedeń) i Czechach (Praga), często porównywanego z sytuacją muzyczną w kraju. Podczas podróży Każyński zawarł znajomość z wieloma kompozytorami (G. Spontini, G. Meyerbeer, J.F. Kittl, V. Tomášek, K. Lipiński i in.), wokalistami, wydawcami (A.M. Schlesinger), poznał dzieła Webera, Mendelssohna, Belliniego, Donizettiego i innych, po usłyszeniu oratorium Stworzenie świata Haydna zafascynowany był tą formą muzyczną, podziwiał muzykę Mozarta i Glucka. Jego relacje muzyczne obracają się głównie wokół opery jako widowiska muzyczno-scenicznego, zwracał bowiem uwagę nie tylko na muzykę i wykonawstwo muzyczne, ale także na scenografię i grę aktorską. Opisy Każyńskiego, świadczące o jego szerokich zainteresowaniach artystycznych (architektura, malarstwo, literatura), są ogólnymi rozważaniami na temat dramatu muzycznego, muzyki kościelnej, gry fortepianowej, o muzyce jako sztuce i nauce, o misji społecznej dziennikarzy i pisarzy; zwłaszcza fragment dotyczący „warunków dobrej kompozycji” potwierdza klasycystyczną postawę estetyczną kompozytora, wrażliwego zarazem na trendy romantyczne. Notatki z podróży muzykalnej… są dla historyków muzyki ważnym dokumentem życia muzycznego i myśli muzycznej w pierwszej połowie XIX wieku.
Literatura: „Kurier Litewski” 1832 nr 7, 8, 1833 nr 124, 145, 153, 1836 nr 92, 1837 nr 15, 1839 nr 67; „Gazeta Teatralna” 1843 nr 90; „Tygodnik Petersburski” 1845 nr 8, 98, 1846 nr 5, 1848 nr 12, 98, 1856 nr 18; Jan ze Śliwina [A.H. Kirkor] Wiktor Każyński, ,Athenaeum”, t. 6, 1845; J.I. Kraszewski Wiktor Każyński po wtóre, „Athenaeum” t. 4, 1846; „Kurier Warszawski” 1867 nr 70 (nekrolog); J. Bieliński Uniwersytet Wileński (1579–1831), 3 t., Kraków 1899–1900; M. Rulikowski Teatr Polski na Litwie 1784–1906, Wilno 1907; A. Miller Teatr polski i muzyka na Litwie, Wilno 1936; K. Michałowski Opery polskie, Kraków 1954; Józef Ignacy Kraszewski i polskie życie muzyczne XIX wieku, oprac. S. Świerzewski, Kraków 1963 (zawiera 28 listów Każyńskiego); S. Świerzewski Wiktor Każyński 1812–1867, „Ruch Muzyczny” 1968 nr 3.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
III Symfonia A-dur, ok. 1849
Koncert fortepianowy fis-moll, Wiedeń 1847 Müller?
Grand rondeau fantastique et concertant sur un thème russe, Petersburg ok. 1843 Bernard, także Moguncja ok. 1845 Schott
opracowania pieśni Beethovena i Schuberta na orkiestrę
kameralne:
Duo brillant sur Bianca e Gualtiero de Lvoff na skrzypce i fortepian, Wiedeń ok. 1845 Müller, transkrypcja na wiolonczelę i fortepian, Wiedeń 1847 Müller
Hiszpańska średnich wieków serenada na klarnet i harfę, ok. 1849
Scena miłości na 3 wiolonczele, 2 altówki, kontrabas, 2 klarnety i 2 fagoty, ok. 1849
fortepianowe:
Galop z opery Fra Diavolo Aubera, Wilno 1834 „Noworocznik Znicz”
Souvenir d’Ole-Bull, grande fantaisie… sur les thèmes favoris du concerts d’Ole-Bull oraz Trois nocturnes fantastiques, Petersburg ok. 1843 Bernard
Valse mélodieuse, Grande polonaise brillante, Grand galopp royal, wszystkie Petersburg ok. 1843 Bernard
Waleria-Walzer, Petersburg ok. 1843 Bernard, także Praga ok. 1844 Hoffmann
Mein Gruss. Galopp und Mazurka, Berlin ok. 1844 Schlesinger
Mazur, Praga ok. 1844 Hoffmann
La Lionne. Polka-mazurka-impromptu op. 22 nr 1 i L’Inconstante. Impromptu-polka op. 22 nr 2, Drezno ok. 1844 Baue
Amata-polka, Berlin 1845 Schlesinger, zach. bibl. UAM
Valse mélodieuse. Impromptu, Wiedeń, także Berlin ok. 1845 Schlesinger
Mazurka et valse mélodieuse, Hamburg ok. 1845 Cranz
Elisabeth-polka (nr 7), zw. Militaire, Petersburg ok. 1845 Klever, także na orkiestrę
2 airs russes populaires, transcrits et variés, 2 airs russes populaires, transcrits et variés en forme de fantaisie, 2
chants russes populaires, transcrits et variés, 2 chants russes populaires en forme defantaisie-rondeau, Maria-mazurka, Rêverie (Chants sans paroles) zach. BJ, Fantaisie sur une Mazurka originale, La Tristesse. Nocturne, Fantazja na tematy polskie, Barkarola, wyd. Wiedeń ok. 1846 Müller
Marche romaine, Wiedeń ok. 1846 Müller, także Berlin ok. 1846 Schlesinger
12 polkas caractéristiques, 3 zeszyty, Wiedeń 1846 Müller, także Petersburg ok. 1846 Bernard i Holtz
Wariacje na temat pieśni A. Warłamowa, Petersburg (?) ok. 1846–47 Piesocki
Polka-mazurka, Wiedeń ok. 1847 Müller
Frühlings-Walzer, Wiedeń 1847 Müller, zach. BJ
30 rêveries en forme de nocturne, Petersburg 1848 Bernard, także Petersburg ok. 1865 P. Roselius, zach. BJ
Fantaisie sur un thème original, Wiedeń ok. 1848 Müller; Tyrolienne, Petersburg ok. 1848 Bernard
Dumka. Kleinrussisches Lied, Petersburg ok. 1856 Bernard, transkrypcja na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, wyd. j.w.
Tänze (12 polek), Petersburg ok. 1857 Bernard
na fortepian na 4 ręce:
Erinnerung an Deutschland, galop, Wiedeń ok. 1844 Müller
Grand galopp, Wiedeń ok. 1846 Muller
Wokalno-instrumentalne:
pieśni solowe:
Tęsknota, sł. J. Krzeczkowski, Wilno 1834 „Noworocznik Znicz”
Barkarola dramatyczna, sł. E. Sztyrmer, Petersburg 1843, zach. BJ
Łza. Romans, sł. Z. Rappaport, Warszawa ok. 1849 K. Bernstein, zach. BJ
Śpiewnik, 30 pieśni, na różne głosy i fortepian, 5 zeszytów, słowa polskich poetów, Petersburg 1854–55 Holtz
Piosnka, Petersburg 1860 Holtz, także Wilno 1862 Orgelbrand
Czarne oczy, Wilno 1862 Orgelbrand
Dumka, Petersburg 1873 Bernard, zach. bibl. WTM, także Moskwa 1866 Jurgenson, zach. bibl. Uniw. w Toruniu
Czuma, bachanalia, na baryton lub mezzosopran i orkiestrę, sł. A. Puszkin, ok. 1846
Romance russe na sopran, fortepian i wiolonczelę, wyd. przed 1857
Sceniczne:
opery:
Szczególniejsze spotkanie, opera komiczna, libretto E. Sakowicz, wyst. Wilno 21 IV 1832
Dwóch guwernerów czyli Asinus asinum fricat, opera komiczna, 1-aktowa, wyst. Wilno 26 XI 1836
Fenella, libretto prawdopodobnie wg Niemej z Portici Aubera, wyst. Wilno 1840
Antoni i Antosia, 1-aktowa, libretto wg Toinon et Toinette J.A.J. Desboulmiersa, tłum. A. Słowaczyński, wyst. Wilno ok. 1840
Dom lodowy, libretto J. Sękowski, ok. 1845, niewystawiona
Les pages du duc de Vendôme, wyst. Petersburg 11 VII 1846
Mąż i żona, 1-aktowa opera komiczna, wyst. Petersburg I lub II 1848
Damska protekcja, operetka, wyst. Petersburg 13 XI 1843
Wiejski poranek, balet, wyst. Wilno przed 15 V 1837
Przerwane wesele czyli Zbójcy weneccy, pantomima, wyst. Wilno 22 X 1833
muzyka teatralna:
Piękna Alaiss, mniemana czarownica, wyst. Wilno 25 III 1830
Izora do dramatu A.E. Odyńca, wyst. Wilno ok. 1830
Granowski czyli ruiny zamku Zawieprzyc, wyst. Wilno 17 I 1832
Sierota-Żołnierz, libretto Cuvelier, tłum. A. Listowski, wyst. Wilno 12 XII 1833
Świtezianka, wg ballady A. Mickiewicza, wyst. Wilno 28 XII 1833
Człowiek trzechwieczny czyli tak było, tak jest, tak będzie, wyst. Wilno 1837
Podziemny wychowaniec, do dramatu F. Grillparzera, wyst. Wilno 30 III 1839 (nie 1829)
Żyd wieczny tułacz, libretto L.C. Caigniez (?), wyst. Wilno 1840
Russkij Morjak, do dramatu M. Polewoja, wyst. Petersburg ok. 1844;
Ryszard III, do dramatu W. Szekspira, wyst. Petersburg 1847
Prace:
Notatki z podróży muzykalnej po Niemczech odbytej w roku 1844 przez Wiktora Każyńskiego, Petersburg 1845 J. Eynerling, 2. wyd. oprac. i wstęp W. Rudziński, Kraków 1957
Istorija italianskoj opiery, tłum. z polskiego F. Tomaszyński, Petersburg 1851