logotypes-ue_ENG

Kalkbrenner, Frédéric

Biogram i literatura

Kalkbrenner Frédéric, Friedrich, Wilhelm Michael, *7 XI 1785 w podróży matki między Kassel i Berlinem, †10 VI 1849 Enghien-les Bains k. Paryża, francuski pianista, kompozytor i pedagog, syn Christiana Kalkbrennera. Początkowo uczył się muzyki u ojca, w latach 1798–1802 studiował w konserwatorium w Paryżu, m.in. u L. Adama (fortepian) oraz u Ch.-S. Catela (harmonia) i zdobył pierwsze nagrody w klasie fortepianu i kompozycji. Od 1803 do 1804 przebywał w Wiedniu pod opieką Haydna, poznał tam M. Clementiego i uczył się kontrapunktu u J.G. Albrechtsbergera. W 1805 wracając do Paryża, dał koncerty w Monachium, Stuttgarcie i Frankfurcie n. Menem. Zdobył uznanie, ale do 1814 występował rzadko. Dopiero podczas pobytu w Anglii w latach 1814–24 zyskał rozgłos jako znakomity pianista, nauczyciel i kompozytor. Występował w Bath, Londynie, gdzie zwłaszcza wykonanie I Koncertu fortepianowego (1823) przyniosło mu sławę, która zapoczątkowała jego międzynarodową karierę; następnie Kalkbrenner wyruszył w tournée koncertowe po Niemczech i Austrii, a w 1824 koncertował w Irlandii i Szkocji. W latach 1824–35 osiągnął szczyt sławy pianistycznej i pedagogicznej. W Anglii związał się od 1818 z J.B. Logierem, propagującym metodę zespołowych lekcji gry fortepianowej i wynalazcą przyrządu zw. chiroplastem — do podtrzymywania rąk w czasie ćwiczeń, co wpłynęło na skonstruowanie przez Kalkbrennera podobnego urządzenia tzw. guide-mains. Pod koniec 1824 wrócił do Paryża, wszedł w kooperację z firmą fortepianów I. Pleyela i jego syna Camille’a. Wprowadził ulepszenia do angielskiej mechaniki fortepianu, którą przeniósł na teren Francji. W 1831 opublikował w Paryżu Méthode pour apprendre le pianoforte... i prowadził rodzaj 3-letniej szkoły (dla nauczycieli gry fortepianowej), uczył też gry na fortepianie w konserwatorium paryskim. Chopin – mimo wielkiego respektu dla Kalkbrennera – nie zdecydował się na regularne lekcje u niego, pozostał z nim jednak w przyjaźni i dedykował mu Koncert e-moll. Kalkbrenner pomógł w zorganizowaniu pierwszego koncertu Chopina w salonach Pleyela (25 II 1832), na którym wykonany został m.in. Polonez Kalkbrennera na 6 fortepianów (Kalkbrenner, Hiller, Osborne, Stamaty, Sowiński i Chopin). W domu Kalkbrennera bywało towarzystwo arystokratyczne i znani artyści. Po 1835, kiedy pojawiła się w Paryżu nowa generacja wybitnych pianistów, jak Liszt, Chopin, Thalberg, sława Kalkbrennera jako wirtuoza zmalała. Po 1839 Kalkbrenner przestał występować publicznie, pozostając do śmierci aktywnym pedagogiem i kompozytorem. Jako pedagoga cenili go Liszt, Chopin, Schumann, Mendelssohn. Do uczniów Kalkbrennera należeli m.in.: M.F. Pleyel, G. Osborne, C. Stamaty, A. Thomas i C. Saint-Saëns. Był jednym z pierwszych wirtuozów-kompozytorów, którzy zdobyli pełną niezależność. Ożenił się z Marie d’Estaing. Jego syn Arthur (1828–1869), pianista i kompozytor, nie osiągnął większych sukcesów. Kalkbrenner odznaczony był orderami: 1828 Legii Honorowej, 1833 Czerwonego Orła Pruskiego, 1836 Leopolda Belgijskiego.

Gra Kalkbrennera odznaczała się precyzją, jasnością i pięknem tonu. Spośród innych wirtuozów wyróżniała go szczególnie elegancja i finezja uderzenia, nie pozbawiona pewnej dozy kokieterii („Le Pianiste”). Dzięki guide-mains – drewnianej listwie utrzymującej ramię i położenie rąk, którą Kalkbrenner posługiwał się do późnego wieku – doprowadził do perfekcji niezależność rąk i technikę palcową, kładąc nacisk na pracę przegubu (także przy wykonywaniu oktaw). Chopin przeciwstawiał się takiemu wspomaganiu gry aparaturą, popierając grę całej ręki – przedramienia i ramienia – a nie jedynie przegubu i palców. Kalkbrenner stosował też niemą klawiaturę do ćwiczeń. Wielką wagę przykładał do gry lewej ręki. Swoje credo w zakresie techniki i estetyki gry zawarł w Méthode, która wprawdzie nie dorównywała szkole Czernego, ale miała wiele walorów pod względem metodycznym. Kalkbrenner dał w niej wiele wskazówek dotyczących pedalizacji, aplikatury, frazowania, sposobów wydobywania dźwięku i wykonawstwa ozdobników. Dla osiągnięcia śpiewnego tonu i prowadzenia frazy na wzór wokalny zalecał naśladowanie wielkich śpiewaków (np. G. Crescentiniego) oraz takich mistrzów fortepianu jak J.B. Cramer. Uzależniał styl gry od rodzaju instrumentu – instrumenty wiedeńskie, lekkie, łatwe do grania wiązał z klarownym, „perlistym” wykonaniem, zaś angielskie, o cięższym mechanizmie – z legatem, koniecznym do „śpiewania” na fortepianie przy realizacji większych łuków melodycznych. Na koncertach wykonywał prawie wyłącznie własne utwory. W swobodnym fantazjowaniu ustępował wielkim mistrzom improwizacji, ponieważ zestawiał często fragmenty swoich kompozycji, poddawane tylko figuracyjnym przeróbkom.

W twórczości skoncentrował się na muzyce fortepianowej. Zapatrzony był w ideały klasycznej formy Cramera, Clementiego, ale przepoił ją wirtuozerią stylu brillant, która przejawiała się nie tylko w typowych dla paryskiego środowiska kompozytorskiego opracowaniach na różne tematy, ale także w cyklu sonatowym. Po 1820 próbował korzystać z osiągnięć Hummla, Fielda, później również Chopina, Thalberga i Liszta, ale nie czynił tego w sposób twórczy, jego kompozycjom brak jest rysów oryginalności. Kalkbrenner rozwinął przede wszystkim środki techniczne – pasaże, tremola, oktawy zwłaszcza lewej ręki, figury ornamentalne, posługiwał się całą skalą fortepianu. W jego utworach występują niekiedy interesujące przejścia do odległych tonacji, uderza natomiast ubóstwo pracy kontrapunktycznej, powtarzalność figuracji. Najliczniejszą grupę w fortepianowej twórczości Kalkbrennera stanowią wariacje, fantazje i ronda na tematy operowe i inne (łącznie ok. 80 cyklów), pisane głównie z inspiracji wydawców, przeznaczone dla amatorów o wysokim poziomie przygotowania pianistycznego. Wariacje są dość schematyczne; obejmują introdukcję, temat z 3 wariacjami i finał brillant (taki układ mają też Wariacje na temat mazurka Chopina). Większą dbałość o rozwój myśli muzycznej wykazuje kompozytor w fantazyjnych ujęciach tematów operowych, a przede wszystkim w samodzielnych fantazjach (np. Effusio musica op. 68). W opracowaniach Kalkbrenner wprowadzał pewne cięcia, likwidował typowe dla ówczesnego modelu arrangements „wieczne kody i narastania dynamiczne” („Le Pianiste”). W miniaturach Kalkbrenner nawiązywał do formy nokturnu (Le soupir op. 121). Jego etiudy (niektóre ułożone w cyklu wg porządku kwintowego tonacji, podobnie jak cykl 24 preludiów op. 88) były cenione, ale nie dorównywały zbiorom Cramera czy Clementiego. Również Traité d'harmonie du pianiste zawiera etiudy, preludia oraz fugi jako przykłady do nauki preludiowania i improwizowania oparte na akordach i modulacjach (np. ciąg modulacji na akordzie septymowym zmniejszonym). W trzech pierwszych sonatach Kalkbrennera zwraca uwagę klarowność figur technicznych (op. 1), pogłębienie wyrazu w op. 48 i 56, rozwinięta technika brillant w op. 177 i unikalny cykl na lewą rękę op. 42. W muzyce kameralnej dominuje fortepian traktowany wirtuozowsko, podobnie jak w koncertach i innych utworach z orkiestrą, w których rola akompaniamentu orkiestry sprowadza się tylko do podtrzymywania harmonii i zabarwienia przebiegu muzycznego. Schumann dość wysoko ocenił I Koncert, ale bardziej udramatyzowany charakter ma IV Koncert.

Literatura: Memoir of Mr Frédéric Kalkbrenner, „Quarterly Musical Magazine and Review” VI, Londyn 1824; Boivin Kalkbrenner, „Le Biographe Universel” II, Paryż 1842; N.J. Fètis Notice biographique sur Kalbrenner. Analyse de son style, w: Oeuvres choisies de Frédéric Kalkbrenner «Bibliothèque classique des pianistes» XV, Paryż 1860; A. Marmontel Les pianistes célèbres, Paryż 1878; R. Eitner Kalkbrenner Friedrich, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t. 15, Lipsk 1882; S. Heller Une visite à Kalkbrenner (1838), „Bulletin français de la Société Internationale de Musique” VI, 1910; H. Engel Die Entwicklung des deutschen Klavier-Konzertes von Mozart bis Liszt, Lipsk 1927; A. Diesterweg Frédér Wilhelm Kalkbrenner und Frederick Chopin oder Schule und Genie, „Allgemeine Musikzeitung” LXV, 1938; W.C.M. Kloppenburg De ontwikkelingsgang van de Pianomethoden, Utrecht 1951; Korespondencja Fryderyka Chopina, 2 t., oprac. B.E. Sydow, Warszawa 1955; W. Georgii Klavier-Musik, Zurych 2. wyd. 1956; K. Wagner Kalkbrenner Friedrich, w: Neue Deutsche Biographie, t. 11, Berlin 1977; H. Nautsch Fredrich Kalkbrenner. Wirkung und Werk, Hamburg 1983; I. Poniatowska Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX. Aspekty artystyczne i społeczne, Warszawa 1991.

Kompozycje (wyd. głównie w Paryżu i w Niemczech)

Instrumentalne:

orkiestrowe:

I Koncert fortepianowy d-moll op. 61, 1823

II Koncert fortepianowy e-moll op. 86 [80], 1826

III Koncert fortepianowy a-moll op. 107, 1829

IV Koncert fortepianowy As-dur op. 127 [125], 1835

Koncert C-dur op. 125 na 2 fortepiany, 1835

inne utwory na fortepian i orkiestrę (także w wersji na fortepian solo), m.in.:

ronda:

Grand rondo op. 66, 1823

Les charmes de Berlin, op. 70, 1824

Frère Jacques op. 101, 1828

Les charmes de Carlsbad op. 174, 1845

wariacje:

Di tanti palpiti op. 83, 1826

God save the King op. 99, 1828

Adagio e allegro di bravura op. 102 [100], 1828

Fantaisie „Le rêve” op. 113, 1833

kameralne:

Kwartet fortepianowy D-dur op. 2, 1808

Trio fortepianowe e-moll op. 7, 1810

Duo d-moll op. 11, na wiolonczelę i fortepian, 1812

Trio fortepianowe As-dur op. 14, 1814

Septet Es-dur op. 15, na fortepian, 2 skrzypiec, 2 altówki i 2 rogi, 1814

Sonata Es-dur op. 22 [27] na skrzypce i fortepian, 1816

Trio fortepianowe B-dur op. 26, 1817

Kwintet fortepianowy C-dur op. 30, 1817

Sonata B-dur op. 39 na flet i fortepian, 1818 (z wiolonczelą ad libitum)

Duo h-moll op. 44 [49] na skrzypce i fortepian, 1821

Duet op. 47 na skrzypce i fortepian

Sekstet G-dur op. 58, na fortepian, kwartet smyczkowy i kontrabas, 1821

Duet op. 63, na skrzypce i fortepian lub na fortepian i flet lub wiolonczelę

Kwintet a-moll op. 81, na fortepian, klarnet, róg, wiolonczelę i kontrabas, 1826

Grand duo F-dur op. 82 na harfę i fortepian, z F.J. Dizim, 1827

Trio fortepianowe D-dur op. 84 [85], 1827

Notturno G-dur op. 84 [86] na flet i fortepian lub na skrzypce i fortepian, 1827

Nocturne f-moll op. 93 [95], na róg i fortepian, 1828

Grand duo concertant B-dur op. 97 na skrzypce i fortepian, z C.P. Lafontem, 1828

Septet A-dur op. 132, na fortepian, obój, klarnet, róg, fagot, wiolonczelę i kontrabas, 1835

Grand duo D-dur na temat algierski op. 134 na skrzypce i fortepian, z A.J. Artôtem, 1835

Sekstet f-moll op. 135, na fortepian, 2 rogi, fagot, wiolonczelę i kontrabas, 1838

Trio fortepianowe As-dur op. 149, 1841

Kwartet fortepianowy e-moll op. 176, 1846

wiele duetów na tematy operowe na skrzypce i fortepian, m.in. op. 154, 164, 166–168

inne miniatury na fortepian i inne instrumenty

na 2 fortepiany i na fortepian na 4 ręce:

Sonata C-dur op. 3 na fortepian na 4 ręce, 1809

Grande sonate F-dur op. 76 na fortepian na 4 ręce, 1826

wariacje na fortepian na 4 ręce, m.in. op. 92 na temat Le comte d'Ory Rossiniego i op. 94 na temat Mojżesza Rossiniego

Grand duo D-dur op. 128 na 2 fortepiany, 1835

marsze, walce i in.

na fortepian solo:

3 sonaty (f-moll, C-dur, G-dur) w op. 1, 1807

3 sonaty (g-moll, C-dur, a-moll) w op. 4, 1809

Grande sonate g-moll op. 13, 1813

Grande sonate F-dur op. 28, 1816

Grande sonate A-dur op. 35, 1817

Elégie harmonique „Les regrets” op. 36, 1827

Sonata op. 42 na lewą rękę, 1818

Sonata op. 48, 1820

Polonaise op. 55

Sonata op. 56, 1821

24 préludes op. 88, 1827

Caprice op. 104

Les Soupirs. 2 nocturnes op. 121, nr 2 F-dur na 4 ręce

Scène dramatique „Le fou” op. 136, 1837

Introduction et polonaise op. 141

Grande sonate brillante As-dur op. 177, 1845

pensées fugitives

romances sans paroles

walce i in. tańce, utwory charakterystyczne

wariacje na fortepian, m.in.:

Impromptu ou 6 variations (Thème irlandais) op. 69

Variations brillantes avec introduction et finale op. 71 (na temat Freischütza Webera)

Grandes variations (Air irlandais) op. 72

Variations brillantes (na temat mazurka Chopina) op. 120

Thème varié op. 122 (na temat Normy Belliniego)

fantazje na fortepian, m.in.:

Folies d'Espagne op. 9

La ci darem op. 33

Last rose op. 50

Rule Britannia op. 53

Thème écossais op. 64

Effusio musica op. 68

La Brigantine ou le Voyage sur mer op. 103

Souvenir de Robert le diable de Meyerbeer op. 110

Fantaisie et variations op. 123 (na temat La straniera Belliniego)

Grande fantaisie et variations brillantes op. 140 (na temat Normy Belliniego)

3 fantaisies de salon op. 146

Souvenir, fantaisie op. 152 (na temat Les diamants de la couronne Aubera)

Fantaisie et variations brillantes op. 156 (na temat L’elisir d'amore Donizettiego)

Souvenir op. 160 (na temat Stabat Mater Rossiniego)

Grande fantaisie de bravoure op. 165 (na temat Charles VI Halévy’ego)

Fantaisie brillante op. 186 (na temat Le val d’Andorre Halévy’ego)

2 airs de ballet chinois: Chao Kang, fantaisie

ronda na fortepian, m.in.:

6 rondeaux op. 34, 1817

Rondo alla polacca op. 45

Introduction et rondeau op. 57 (na temat Le nozze di Figaro Mozarta)

Introduction et rondeau brillant op. 101

Rondeau fantastique op. 106

Rondò brillant op. 129 (na temat La Juive Halévy’ego)

Rondoletto brillant op. 150 (na temat La favorita Donizettiego)

utwory dydaktyczne na fortepian:

24 études dans tous les tons op. 20, Paryż 1816

Etudes préparatoires pour le piano forte composées pour précéder celles de la méthode op. 126, 1835

25 grandes études de style et de perfectionnement pour servir de complément à la méthode op. 143, 1839

12 études progressives op. 161, Paryż 1843

Ecole du pianiste. 20 études faciles et progressives pour les petites mains op. 169, 1843

3 études en forme de toccate op. 182, 1847

Méthode pour apprendre le pianoforte à l'aide du guide-mains op. 108, Paryż 1831, wyd. niem. Anweisung, das Pianoforte mit Hilfe des Handleiters spielen zu lemen, 2 cz. op. 108, Lipsk b.r.

Traité d'harmonie du pianiste op. 185 [190], Paryż 1849, wyd. niem. Harmonielehre zunächts für Pianoforte Spieler als Anleitung zum Präludiren und Improvisiren mit Beispielen op. 190, Lipsk b.r.