Kalkbrenner, Frédéric

Kalkbrenner Frédéric, Friedrich, Wilhelm Michael, *7 XI 1785 w podróży matki między Kassel i Berlinem, †10 VI 1849 Enghien-les Bains k. Paryża, francuski pianista, kompozytor i pedagog, syn Christiana Kalkbrennera. Początkowo uczył się muzyki u ojca, w latach 1798–1802 studiował w konserwatorium w Paryżu, m.in. u L. Adama (fortepian) oraz u Ch.-S. Catela (harmonia) i zdobył pierwsze nagrody w klasie fortepianu i kompozycji. Od 1803 do 1804 przebywał w Wiedniu pod opieką Haydna, poznał tam M. Clementiego i uczył się kontrapunktu u J.G. Albrechtsbergera. W 1805 wracając do Paryża, dał koncerty w Monachium, Stuttgarcie i Frankfurcie n. Menem. Zdobył uznanie, ale do 1814 występował rzadko. Dopiero podczas pobytu w Anglii w latach 1814–24 zyskał rozgłos jako znakomity pianista, nauczyciel i kompozytor. Występował w Bath, Londynie, gdzie zwłaszcza wykonanie I Koncertu fortepianowego (1823) przyniosło mu sławę, która zapoczątkowała jego międzynarodową karierę; następnie Kalkbrenner wyruszył w tournée koncertowe po Niemczech i Austrii, a w 1824 koncertował w Irlandii i Szkocji. W latach 1824–35 osiągnął szczyt sławy pianistycznej i pedagogicznej. W Anglii związał się od 1818 z J.B. Logierem, propagującym metodę zespołowych lekcji gry fortepianowej i wynalazcą przyrządu zw. chiroplastem — do podtrzymywania rąk w czasie ćwiczeń, co wpłynęło na skonstruowanie przez Kalkbrennera podobnego urządzenia tzw. guide-mains. Pod koniec 1824 wrócił do Paryża, wszedł w kooperację z firmą fortepianów I. Pleyela i jego syna Camille’a. Wprowadził ulepszenia do angielskiej mechaniki fortepianu, którą przeniósł na teren Francji. W 1831 opublikował w Paryżu Méthode pour apprendre le pianoforte... i prowadził rodzaj 3-letniej szkoły (dla nauczycieli gry fortepianowej), uczył też gry na fortepianie w konserwatorium paryskim. Chopin – mimo wielkiego respektu dla Kalkbrennera – nie zdecydował się na regularne lekcje u niego, pozostał z nim jednak w przyjaźni i dedykował mu Koncert e-moll. Kalkbrenner pomógł w zorganizowaniu pierwszego koncertu Chopina w salonach Pleyela (25 II 1832), na którym wykonany został m.in. Polonez Kalkbrennera na 6 fortepianów (Kalkbrenner, Hiller, Osborne, Stamaty, Sowiński i Chopin). W domu Kalkbrennera bywało towarzystwo arystokratyczne i znani artyści. Po 1835, kiedy pojawiła się w Paryżu nowa generacja wybitnych pianistów, jak Liszt, Chopin, Thalberg, sława Kalkbrennera jako wirtuoza zmalała. Po 1839 Kalkbrenner przestał występować publicznie, pozostając do śmierci aktywnym pedagogiem i kompozytorem. Jako pedagoga cenili go Liszt, Chopin, Schumann, Mendelssohn. Do uczniów Kalkbrennera należeli m.in.: M.F. Pleyel, G. Osborne, C. Stamaty, A. Thomas i C. Saint-Saëns. Był jednym z pierwszych wirtuozów-kompozytorów, którzy zdobyli pełną niezależność. Ożenił się z Marie d’Estaing. Jego syn Arthur (1828–1869), pianista i kompozytor, nie osiągnął większych sukcesów. Kalkbrenner odznaczony był orderami: 1828 Legii Honorowej, 1833 Czerwonego Orła Pruskiego, 1836 Leopolda Belgijskiego.

Gra Kalkbrennera odznaczała się precyzją, jasnością i pięknem tonu. Spośród innych wirtuozów wyróżniała go szczególnie elegancja i finezja uderzenia, nie pozbawiona pewnej dozy kokieterii („Le Pianiste”). Dzięki guide-mains – drewnianej listwie utrzymującej ramię i położenie rąk, którą Kalkbrenner posługiwał się do późnego wieku – doprowadził do perfekcji niezależność rąk i technikę palcową, kładąc nacisk na pracę przegubu (także przy wykonywaniu oktaw). Chopin przeciwstawiał się takiemu wspomaganiu gry aparaturą, popierając grę całej ręki – przedramienia i ramienia – a nie jedynie przegubu i palców. Kalkbrenner stosował też niemą klawiaturę do ćwiczeń. Wielką wagę przykładał do gry lewej ręki. Swoje credo w zakresie techniki i estetyki gry zawarł w Méthode, która wprawdzie nie dorównywała szkole Czernego, ale miała wiele walorów pod względem metodycznym. Kalkbrenner dał w niej wiele wskazówek dotyczących pedalizacji, aplikatury, frazowania, sposobów wydobywania dźwięku i wykonawstwa ozdobników. Dla osiągnięcia śpiewnego tonu i prowadzenia frazy na wzór wokalny zalecał naśladowanie wielkich śpiewaków (np. G. Crescentiniego) oraz takich mistrzów fortepianu jak J.B. Cramer. Uzależniał styl gry od rodzaju instrumentu – instrumenty wiedeńskie, lekkie, łatwe do grania wiązał z klarownym, „perlistym” wykonaniem, zaś angielskie, o cięższym mechanizmie – z legatem, koniecznym do „śpiewania” na fortepianie przy realizacji większych łuków melodycznych. Na koncertach wykonywał prawie wyłącznie własne utwory. W swobodnym fantazjowaniu ustępował wielkim mistrzom improwizacji, ponieważ zestawiał często fragmenty swoich kompozycji, poddawane tylko figuracyjnym przeróbkom.

W twórczości skoncentrował się na muzyce fortepianowej. Zapatrzony był w ideały klasycznej formy Cramera, Clementiego, ale przepoił ją wirtuozerią stylu brillant, która przejawiała się nie tylko w typowych dla paryskiego środowiska kompozytorskiego opracowaniach na różne tematy, ale także w cyklu sonatowym. Po 1820 próbował korzystać z osiągnięć Hummla, Fielda, później również Chopina, Thalberga i Liszta, ale nie czynił tego w sposób twórczy, jego kompozycjom brak jest rysów oryginalności. Kalkbrenner rozwinął przede wszystkim środki techniczne – pasaże, tremola, oktawy zwłaszcza lewej ręki, figury ornamentalne, posługiwał się całą skalą fortepianu. W jego utworach występują niekiedy interesujące przejścia do odległych tonacji, uderza natomiast ubóstwo pracy kontrapunktycznej, powtarzalność figuracji. Najliczniejszą grupę w fortepianowej twórczości Kalkbrennera stanowią wariacje, fantazje i ronda na tematy operowe i inne (łącznie ok. 80 cyklów), pisane głównie z inspiracji wydawców, przeznaczone dla amatorów o wysokim poziomie przygotowania pianistycznego. Wariacje są dość schematyczne; obejmują introdukcję, temat z 3 wariacjami i finał brillant (taki układ mają też Wariacje na temat mazurka Chopina). Większą dbałość o rozwój myśli muzycznej wykazuje kompozytor w fantazyjnych ujęciach tematów operowych, a przede wszystkim w samodzielnych fantazjach (np. Effusio musica op. 68). W opracowaniach Kalkbrenner wprowadzał pewne cięcia, likwidował typowe dla ówczesnego modelu arrangements „wieczne kody i narastania dynamiczne” („Le Pianiste”). W miniaturach Kalkbrenner nawiązywał do formy nokturnu (Le soupir op. 121). Jego etiudy (niektóre ułożone w cyklu wg porządku kwintowego tonacji, podobnie jak cykl 24 preludiów op. 88) były cenione, ale nie dorównywały zbiorom Cramera czy Clementiego. Również Traité d'harmonie du pianiste zawiera etiudy, preludia oraz fugi jako przykłady do nauki preludiowania i improwizowania oparte na akordach i modulacjach (np. ciąg modulacji na akordzie septymowym zmniejszonym). W trzech pierwszych sonatach Kalkbrennera zwraca uwagę klarowność figur technicznych (op. 1), pogłębienie wyrazu w op. 48 i 56, rozwinięta technika brillant w op. 177 i unikalny cykl na lewą rękę op. 42. W muzyce kameralnej dominuje fortepian traktowany wirtuozowsko, podobnie jak w koncertach i innych utworach z orkiestrą, w których rola akompaniamentu orkiestry sprowadza się tylko do podtrzymywania harmonii i zabarwienia przebiegu muzycznego. Schumann dość wysoko ocenił I Koncert, ale bardziej udramatyzowany charakter ma IV Koncert.

Literatura: Memoir of Mr Frédéric Kalkbrenner, „Quarterly Musical Magazine and Review” VI, Londyn 1824; Boivin Kalkbrenner, „Le Biographe Universel” II, Paryż 1842; N.J. Fètis Notice biographique sur Kalbrenner. Analyse de son style, w: Oeuvres choisies de Frédéric Kalkbrenner «Bibliothèque classique des pianistes» XV, Paryż 1860; A. Marmontel Les pianistes célèbres, Paryż 1878; R. Eitner Kalkbrenner Friedrich, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t. 15, Lipsk 1882; S. Heller Une visite à Kalkbrenner (1838), „Bulletin français de la Société Internationale de Musique” VI, 1910; H. Engel Die Entwicklung des deutschen Klavier-Konzertes von Mozart bis Liszt, Lipsk 1927; A. Diesterweg Frédér Wilhelm Kalkbrenner und Frederick Chopin oder Schule und Genie, „Allgemeine Musikzeitung” LXV, 1938; W.C.M. Kloppenburg De ontwikkelingsgang van de Pianomethoden, Utrecht 1951; Korespondencja Fryderyka Chopina, 2 t., oprac. B.E. Sydow, Warszawa 1955; W. Georgii Klavier-Musik, Zurych 2. wyd. 1956; K. Wagner Kalkbrenner Friedrich, w: Neue Deutsche Biographie, t. 11, Berlin 1977; H. Nautsch Fredrich Kalkbrenner. Wirkung und Werk, Hamburg 1983; I. Poniatowska Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX. Aspekty artystyczne i społeczne, Warszawa 1991.