Kalergis, Calergis, Maria, zamężna po raz 2. Muchanow, z d. Nesselrode, *7 VIII 1822 Warszawa, †22 V 1874 Warszawa, polska pianistka-amatorka. Zainteresowania muzyczne wyniosła z domu rodzinnego; jej ojciec, generał Fryderyk hr. Nesselrode (adiutant wielkiego księcia Konstantego, a następnie szef żandarmerii w Warszawie) i matka Tekla (z d. Górska) byli miłośnikami muzyki. Od 6. roku życia Kalergis wychowywała się w Petersburgu, w domu stryja Karola, kanclerza i ministra spraw zagranicznych Rosji, tam zaczęła uczyć się muzyki; mając 13 lat grała koncert Kalkbrennera i utwory Thalberga. W 1839 poślubiła Jana Kalergisa, milionera pochodzenia greckiego; od 1840 małżonkowie przebywali w separacji. Lata 1840–44 Kalergis spędziła w Warszawie; tu poznała W. Wolskiego, Deotymę i innych. W 1843 Kalergis wystąpiła po raz pierwszy publicznie, grając w Warszawie na poranku dobroczynnym dla ubogich. W 1845 wyjechała w dłuższą podróż po Europie, podczas której poznała R. Wagnera. W 1847 osiadła w Paryżu, ale całe jej życie wypełniały liczne podróże po Europie; odwiedzając często stryja w Petersburgu i ojca w Warszawie, zatrzymywała się w Berlinie, Wiedniu, Dreźnie i innych miastach. W Paryżu 1848–49 brała lekcje u Chopina i otworzyła salon artystyczny, w którym bywały wybitne osobistości świata politycznego i artystycznego. W letniej rezydencji Kalergis w Baden-Baden gościli m.in. Liszt, Rossini, a w późniejszych latach Wagner, K. Schumann, P. Viardot, król pruski, król belgijski, książę badeński, heski i inni. Rozległość kontaktów Kalergis, a zwłaszcza koneksje rodzinne, sprowadziły na nią podejrzenie (m.in. V. Hugo), że jest rosyjską agentką, z drugiej strony w pamięci bojowników o niepodległość Polski pozostał fakt, iż wykorzystała swe rodzinne stosunki dla uratowania B. Dąbrowskiego i H. Kamieńskiego. Od XII 1857 obrała za swą siedzibę Warszawę; otworzyła tu salon artystyczny (w 1859 grał u niej A. Rubinstein, a w 1869 K. Tausig), organizowała publiczne koncerty, m.in. 25 III 1858 na rzecz S. Moniuszki. Podczas spotkania z Moniuszką w domu K. Sayn-Wittgenstein w Weimarze w 1858 grała na 4 ręce z Lisztem Tańce góralskie, polonezy i mazura z Halki; w tymże roku wyjednała u władz rosyjskich zgodę na założenie Instytutu Muzycznego (jej nazwisko widnieje wśród członków założycieli), brała udział w koncertach zorganizowanych dla zebrania niezbędnych w tym celu funduszy oraz w koncercie inauguracyjnym (1860). 30 IX 1863 Kalergis powtórnie wyszła za mąż, poślubiając Sergiusza Muchanowa. Zamieszkała wówczas w Baden-Baden, gdzie Muchanow pełnił służbę adiutanta przy wielkim księciu Konstantym; w 1868 Muchanow został mianowany administratorem pałaców cesarskich i prezesem Dyrekcji Teatrów w Warszawie. Od 1864 Kalergis zaczęły nękać choroby, jeszcze wiosną 1870 prezentowała na koncertach w Warszawie transkrypcje fortepianowe oper Wagnera, a w V 1872 wzięła udział w uroczystościach położenia kamienia węgielnego pod budowę teatru w Bayreuth. Pogrzeb Kalergis 25 V 1876 stał się – wbrew jej woli – wielką uroczystością; pochowano ją w grobowcu ojca na cmentarzu powązkowskim. W rocznicę śmierci odbyły się w Weimarze z inicjatywy F. Liszta uroczystości z udziałem wielu wybitnych artystów i koronowanych przyjaciół zmarłej. Jej popiersie dłuta C. Godebskiego znajduje się w muzeum Liszta w Weimarze.
Kalergis przez całe życie pogłębiała swe umiejętności i zajęła poczesne miejsce wśród pianistek-amatorek swego czasu. Na podstawie entuzjastycznych, niekiedy wręcz czołobitnych wzmianek w ówczesnej prasie trudno określić faktyczny poziom sztuki wykonawczej Kalergis, bardziej miarodajną przesłankę stanowią pochlebne opinie Chopina („w istocie bardzo pięknie gra” – list z 26 XII 1847–6 I 1848), Liszta, Rossiniego. Grywała przeważnie w arystokratycznych salonach, występowała jednak także na koncertach publicznych, urządzanych zwykle w celach filantropijnych; na jej repertuar składały się kompozycje Chopina, Schumanna, Hummla, Kalkbrennera, Thalberga i innych, często były to transkrypcje fortepianowe fragmentów z oper, utworów symfonicznych i kameralnych; opracowanie na 2 fortepiany grała z wybitnymi pianistami (Liszt, J. Wieniawski, A. Zarzycki), sonaty skrzypcowe Beethovena z K. Lipińskim. Treścią życia Kalergis była muzyka i literatura, pasjonowała się także polityką. Do historii przeszła jako muza poetów i opiekunka muzyków. Życie Kalergis splotło się z życiorysami wielu sławnych artystów, a jej postać przewija się przez liczne wspomnienia z owych lat. Przyjaźniła się z Lisztem, C. i R. Wagnerami, którym służyła pomocą materialną i wsparciem duchowym w trudnych sytuacjach; wielką, nieodwzajemnioną miłością darzył ją Norwid, poeci (T. Gautier, A. Musset, W. Sołłohub, H. Heine) opiewali Kalergis w poematach, kompozytorzy (Liszt, Moniuszko, Tausig) dedykowali jej swe utwory. W życie muzyczne Warszawy Kalergis wnosiła ożywczy ferment; wspierała swym udziałem koncerty dobroczynne, zapraszała wybitnych muzyków, protegowała młodych artystów, umożliwiła Moniuszce wyjazd za granicę (1858), wydatnie przyczyniła się do powstania Instytutu Muzycznego. Będąc żoną Muchanowa, miała wpływ na dobór artystów i repertuar teatru w Warszawie; jej interwencja u rosyjskiego cenzora umożliwiła występy H. Modrzejewskiej oraz wprowadzenie dramatów Szekspira i Słowackiego (Mazepa) na scenę warszawską.
Literatura: Briefe Liszts, 8 t. oraz Briefe hervorragender Zeitgenossen an F. Liszt, 3 t., wyd. La Mara, Lipsk 1893–1905 oraz 1895–1904; Maria von Mouchanoff-Kalergis [...] in Briefen an ihre Tochter, wyd. La Mara, Lipsk 1907; R. Wagner Mein Leben, 2 t., Monachium 1911; Korespondencja F. Chopina, wyd. B.E. Sydow, t. 2, Warszawa 1955; W. Rudziński S. Moniuszko. Studia i materiały, 2 t., Kraków 1955, 1961; H. Modrzejewska Wspomnienia i wrażenia, Kraków 1957; S. Szenic Maria Kalergis, Warszawa 1963.
