Kabalewski Dmitrij Borisowicz, *30 (17) XII 1904 Petersburg, †27 II 1987 Moskwa, rosyjski kompozytor. W latach 1919–25 uczył się w Instytucie Muzyki im. A. Skriabina w Moskwie, w latach 1925–30 studiował w konserwatorium (kompozycja u G. Catoira, następnie u N. Miaskowskiego, fortepian u A. Goldenweisera). W latach 1922–32 pracował w Instytucie Muzyki im. A. Skriabina. Od 1932 był docentem, a od 1939 profesorem kompozycji w konserwatorium w Moskwie; w 1965 uzyskał stopień doktora z zakresu nauk o sztuce. W latach 1940–46 był redaktorem naczelnym czasopisma „Sowietskaja Muzyka”, w latach 1949–52 kierował działem muzycznym w Instytucie Historii Sztuki Akademii Nauk. Ponadto od 1939 działał we władzach Związku Kompozytorów Radzieckich, od 1971 był członkiem Akademii Nauk Pedagogicznych; w 1970 został członkiem-korespondentem Akademii Nauk NRD, a w 1972 honorowym przewodniczącym ISME. Kabalewski często występował z własnymi utworami jako dyrygent i pianista.
Podstawy klasycznego warsztatu przejął Kabalewski od Miaskowskiego, ale pozostawał także pod wpływem twórczości Prokofiewa. Już młodzieńcze utwory z lat 30. (I Koncert fortepianowy, I Kwartet smyczkowy, II Sonatina na fortepian) ujawniają charakterystyczne cechy stylu kompozytora: groteskę, żywiołowość, liryzm. Jednocześnie niemal od początku działalności Kabalewski propagował i realizował w utworach wokalno-instrumentalnych i symfonicznych założenia ideowe socrealizmu (m.in. Poemat wojenny, III Symfonia, Narodnyje mstitieli, Rekwiem z 1963), które zaważyły także na jego twórczości operowej. Zarówno w operach, jak i w utworach kantatowo-oratoryjnych o heroiczno-patetycznym wyrazie zaznacza się eklektyzm środków muzycznych, konwencjonalny sposób traktowania partii chóralnych. Dużą popularność zyskała muzyka filmowa i teatralna Kabalewskiego oraz suita Komedianci. Kabalewski zgodnie z postulatami ówczesnej estetyki próbował ukierunkować wyobraźnię muzyczną swych słuchaczy (m.in. tytuły programowe w 6 preludiach i fugach). Spośród pieśni solowych na uwagę zasługują 3 poematy Błoka oraz 10 sonetów Szekspira. Kabalewski wykorzystywał ludowe melodie rosyjskie (24 preludia na fortepian), ukraińskie (Koncert skrzypcowy), białoruskie (suita Złote kłosy), burgundzkie (Colas Breugnon). Zainteresowanie Kabalewskiego wychowaniem muzycznym młodzieży wyraziło się zwłaszcza w twórczości przeznaczonej dla młodych wykonawców (utwory fortepianowe, koncerty: skrzypcowy, I wiolonczelowy, III fortepianowy, pieśni, liczne utwory dla chórów dziecięcych), twórczości o najtrwalszej wartości i światowej popularności. Od 1927 Kabalewski działał jako publicysta (m.in. na łamach „Sowietskaja Muzyka” i „Sowriemiennaja Muzyka”). Jest autorem kilku książek i ponad 300 artykułów. Często wypowiadał się na temat twórczości współczesnych mu kompozytorów, np. z entuzjazmem pisał o V Symfonii Szostakowicza, ale negatywnie ocenił jego cykl preludiów i fug oraz operę Lady Makbet, sprzeciwiając się w latach 50. ponownemu jej wystawieniu.
Literatura: G. Abraham, Eight Soviet Composer, Londyn 1943; L. Danilevich, Tvorchestvo D.B. Kabalevskogo, Moskwa 1963; D. Daragan, Kinomuzïka D. Kabalevskogo, Moskwa 1965; P. Nazarevsky (red.), D.B. Kabalevskiy: notograficheskiy i bibliograficheskiy spravochnik, Moskwa 1969; S.D. Krebs, Soviet Composers and the Development of Soviet Music, Londyn- Nowy Jork 1970; V. Viktorov (red.), D. Kabalevskiy: tvorcheskiye vstrechi, ocherki, pis′ma, Moskwa 1974; L. Mikheyeva, Dmitry Borisovich Kabalevskiy, Leningrad 1977; L. Grigor′yev, Ya. Platek, Sovetskiye kompozitorï i muzïkovedï: spravochnik v 3-kh tomakh, Moskwa 1981; Anna Ivanovna Nikolaeva, Musik für die Jugend: Das 4. Klavierkonzert von Dmitri Kabalewski, w: Hannelore Gerlach (red.), Sowjetische Musik: Betrachtungen und Analysen, Berlin 1984; Peter Wittig, „Mein Schloss ist dein Haus”: Ein Bildschnitzer aus Burgund und ein Komponist unter Stalin—Dmitri Kabalewskis Oper Colas Breugnon, w: Peter Csobádi (red.), Politische Mythen und nationale Identitäten im (Musik)Theater: Vorträge und Gespräche des Salzburger Symposions 2001, Salzburg 2003; Johanna Ludwig, Zum Leben erweckt: Methodische Anregungen am Beispiel des Klavierstücks Clowns von Dmitri Kabalewski, „Üben und Musizieren: Zeitschrift für Instrumentalpädagogik und musikalisches Lernen” III, 2017.
Kompozycje:
Instrumentalne:
orkiestrowe:
I Symfonia, 1932
III Symfonia „Rekwiem pamięci Lenina” z chórem, sł. N. Asiejew, 1933
II Symfonia, 1934
suity, m.in.:
Suita na orkiestrę jazzową, 1940
Złote kłosy na orkiestrę, 1940
Colas Breugnon na orkiestrę, 1941
Komedianci na orkiestrę, 1946
IV Symfonia, 1956
poematy symfoniczne, m.in.: Fanfary, 1974
na instrument solo i orkiestrę:
I Koncert fortepianowy, 1929
II Koncert fortepianowy, 1936, zrewid. 1974
Koncert skrzypcowy C-dur, 1948
I Koncert wiolonczelowy, 1949
III Koncert fortepianowy, 1952
II Koncert wiolonczelowy, 1964
kameralne:
I Kwartet smyczkowy, 1928
utwory na skrzypce i fortepian, m.in.: Improwizacja na skrzypce i fortepian, 1934
II Kwartet smyczkowy, 1945
utwory na wiolonczelę i fortepian, m.in.:
Etiudy dur-moll na wiolonczelę i fortepian, 1961
Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1962
fortepianowe:
I Sonata na fortepian, 1928
I Sonatina na fortepian, 1930, zrewid. 1961
II Sonatina na fortepian, 1933
24 preludia na fortepian, 1944
II Sonata na fortepian, 1945, zrewid. 1967
III Sonata na fortepian, 1948
Wariacje na tematy Glinki na fortepian, 1957
Rondo na fortepian, 1958
6 preludiów i fug na fortepian, 1959
Recytatyw i rondo na fortepian, 1967
Wariacje na tematy ludowe na fortepian, 1968
Melodie liryczne na fortepian, 1972
liczne zbiory łatwych utworów, m.in.:
Utwory dziecięce na fortepian, 3 z., 1938
Łatwe wariacje na fortepian, 2 z., 1944, 1952
35 łatwych utworów na fortepian, 1974
Wokalne:
utwory chóralne, m.in. 8 pieśni na chór dziecięcy, sł. O. Wysocki i in.
Wokalno-instrumentalne:
pieśni na głos i fortepian, m.in.:
3 poematy na głos i fortepian, sł. A. Błok, 1927
Nasz kraj na głos i fortepian, sł. A. Priszelec, 1950
10 sonetów Szekspira na głos i fortepian, tłum. S. Marszak, 1954
na chór i orkiestrę, m.in.:
Poemat wojenny na chór i orkiestrę, sł. A. Żarów, 1930
Narodnyje mstitieli, suita na chór i orkiestrę, sł. E. Dołmatowski, 1942
liczne kantaty
Rekwiem, sł. R. Rożdżestwienski, 1963
Pismo w XX wiek, oratorium, 1972
Sceniczne:
Colas Breugnon (Mistrz z Clamecy), opera, libr. W. Bragin wg R. Rollanda, 1938, wyst. Leningrad 1938; zrewid. 1968, wyst. Leningrad 1970
W ogniu (Pod Moskwą), opera, libr. C. Sołodar, 1942, wyst. Moskwa 1943
Rodzina Tarasa, opera, libr. S. Cenin wg B. Gorbatowa, 1947, wyst. Moskwa 1947; 2. red. 1950, wyst. Leningrad 1950, wyst. pol. Wrocław 1953; 3. red. 1967
Nikita Wierszynin, opera, libr. S. Cenin wg W. Iwanowa, 1955, wyst. Moskwa 1955
muzyka baletowa
muzyka filmowa, do sztuk teatralnych, dla radia
Prace:
B.W. Asafjew (I. Glebow), Moskwa 1954
Izbrannyje statji o muzykie, Moskwa 1963
Pro triech kitow i pro mnogoje drugoje, Moskwa 1970, 2. wyd. Moskwa 1972, 3. wyd. Perm 1974
Priekrasnoje probużdajet dobroje, Moskwa 1973
Kak rasskazywat dietiam o muzykie, Moskwa 1977
Vospitaniye uma i serdtsa, Moskwa 1984
Rovesniki: besedï o muzïkye dlya yunoshestva, Moskwa 1987