Jírovec, Vojtéch

Jírovec [j'i:~], Gyrowetz, Gyrowez, Gürowetz, Vojtéch, Adalbert, Matyáš, *20 II 1763 Czeskie Budziejowice, †19 III 1850 Wiedeń, czeski kompozytor.

Był synem dyrygenta chóru katedralnego w Czeskich Budziejowicach; pod jego kierunkiem, a później u miejscowego organisty Štefanovskiego rozpoczął naukę gry na fortepianie, organach, skrzypcach i zaznajomił się z podstawami zasad generałbasu oraz sztuki kompozycji. Jako uczeń gimnazjum pijarów w rodzinnym mieście podjął pierwsze próby kompozytorskie (głównie utwory religijne i serenady na instrumenty dęte); następnie rozpoczął studia prawnicze i filozoficzne w Pradze, wkrótce jednak na skutek choroby powrócił do domu. Ok. 1780 (lub nieco wcześniej) został sekretarzem ks. Franza von Fünfkirchen w jego majątku k. Czeskich Budziejowic i w zimowej rezydencji w Brnie, gdzie grywał także w prywatnej kapeli księcia, doskonalił się w grze na skrzypcach u Součka i gdzie powstały pierwsze jego symfonie, które zyskały uznanie brneńskiej arystokracji. Dzięki jej poparciu Jírovec udał się w 1784 do Wiednia. Tu, w domu znanego mecenasa muzyki F. B. von Keesa zetknął się i zaprzyjaźnił z J. Haydnem, Mozartem, Dittersdorfem i Albrechtsbergerem; w 1785 Mozart na swym koncercie poprowadził jedną z symfonii Jíroveca; w tym samym roku Jírovec został domowym nauczycielem muzyki i sekretarzem ks. Ruspoli z Rzymu; odbył z nim dłuższą podróż po Włoszech. We Florencji zetknął się wówczas z R. Nardinim, w Bolonii został członkiem Accademia dei Filarmonici, a przebywając w latach 1786–87 w Rzymie poznał Goethego. Tam też napisał 6 pierwszych kwartetów smyczkowych, które zyskały olbrzymią popularność i już w 1788 zostały, bez wiedzy Jíroveca, opublikowane przez J.J. Imbaulta w Paryżu jako op. 1, osiągając wkrótce liczbę 7 wydań w tej firmie. W 1787 Jírovec porzucił dotychczasową służbę i udał się do Neapolu, gdzie studiował kontrapunkt u N. Sali i zaprzyjaźnił się z G. Paisiellem, który udzielał mu wskazówek w zakresie kompozycji na zespoły wokalne. Stamtąd w 1789 wyruszył do Paryża, a następnie przybył do Londynu, prawie równocześnie z J. Haydnem; dzięki znajomości języka angielskiego i wyrobionej pozycji w kręgach arystokracji Jírovec został jego przewodnikiem i doradcą; niewątpliwie przyczynił się do dobrego przyjęcia Haydna w Londynie. Wraz z Haydnem brał udział w niektórych Salomon-Concerts, zyskując znakomite recenzje; olbrzymi sukces przyniósł mu koncert benefisowy 9 I 1792, w którym m.in. zadebiutował w Londynie F. Janiewicz. Jírovec przygotował również premierę swej opery Semiramide w The Pantheon Théâtre, lecz w 1792 ukończona już partytura spłonęła w czasie pożaru teatru, a Jírovec opuścił Londyn, udając się przez Brukselę, Paryż, Berlin i Drezno do Pragi, a następnie do Czeskich Budziejowic. Po krótkim pobycie w Monachium i Schwetzingen osiadł w 1804 w Wiedniu i został tam dyrygentem i kompozytorem Hoftheater, z obowiązkiem corocznego komponowania opery i baletu; z zadań tych wywiązał się w trakcie 23 lat pracy z naddatkiem. Emerytowany w 1827, do 1831 utrzymywał kontakt z teatrem dworskim; poświęcił się m.in. pisaniu pamiętników. W 1835 spotkał się w Karłowych Warach z Chopinem, zawarł też zażyłą znajomość z Meyerbeerem, którego wspomagał, a który w późniejszych, trudnych latach Jíroveca oddał mu podobną przysługę. 5 XII 1844 dał swój ostatni koncert w Musikvereinsaal w Wiedniu. Ostatnie lata życia Jíroveca wypełniła twórczość religijna. Pochowany został na cmentarzu Währing w Wiedniu.

W życiu i twórczości Jíroveca istnieje wyraźna cezura, obejmująca lata 1792–1804, od opuszczenia Londynu po objęcie posady w wiedeńskim Hoftheater. Cezura ta sprawia, że na sylwetkę Jíroveca jako kompozytora składają się jakby dwa odrębne życiorysy artystyczne: pierwszy — dynamicznego artysty-światowca, który dzięki nieustannemu pogłębianiu wiedzy, poszukiwaniu kontaktów artystycznych i umiejętnemu korzystaniu z arystokratycznego mecenatu osiągnął wysoką rangę w środowisku muzycznym, sławę u publiczności i powodzenie u wydawców, i życiorys drugi —rutynowanego pracownika dworskiego teatru, zadowalającego się sukcesami o nikłym rezonansie.

Ideałem sztuki muzycznej była dla Jíroveca twórczość Haydna. Miarą nawiązań Jírovca — od najwcześniejszych lat — do tego wzorca jest m.in. fakt omyłkowego wydania jednej z jego pierwszych 6 symfonii pod nazwiskiem Haydna. Symfonie Jíroveca publikowano również jako dzieła innych kompozytorów; zdarzały się także przypadki odwrotne. Dowodzi to, że w symfonice Jírovec posługiwał się językiem uniwersalnym, aczkolwiek jego dzieła, zwłaszcza z okresu londyńskiego, reprezentują nie tylko wysoki poziom rzemiosła, ale wyróżniają się bogactwem inwencji tematycznej i instrumentacyjnej, co tłumaczy uznanie, z jakim odnosił się do twórczości Jíroveca sam Haydn. Poza symfoniami olbrzymim powodzeniem cieszyły się utwory kameralne, zwłaszcza kwartety smyczkowe Jíroveca, bliskie również wzorom Haydna, i sonaty na trio fortepianowe, w których uderza przeżywająca się wówczas praktyka wymienności obsady w ramach danego rejestru oraz powierzenie wiodącej roli instrumentowi klawiszowemu. Duże znaczenie miały również koncerty fortepianowe Jíroveca, które stosunkowo najdłużej utrzymały się w repertuarze (grywał je Chopin) i w których dystans do Haydnowskich wzorów jest wyraźny, stanowią one bowiem typ koncertu będącego zapowiedzią stylu brillant, a jednocześnie nacechowane są symfonicznym rozmachem. Wszystkie niemal utwory instrumentalne Jíroveca miały w latach 1790–1800 wiele wydań w Londynie (Longmann & Broderip, Clementi), Paryżu (Imbault), Offenbach (J. André), Augsburgu (Gombart) i Wiedniu (Artaria); wielokrotnie te same dzieła były wydawane w kilku miejscach jednocześnie, co powodowało chaos w numeracji opusowej dzieł Jíroveca. Z tego samego okresu pochodzi wiele kompozycji religijnych Jíroveca, przeznaczonych dla dworu ks. Esterházy’ego, odznaczających się bogactwem zarówno w zakresie środków, jak i techniki kompozytorskiej.

Bujnie rozwijającej się twórczości Jíroveca położył kres zwrot stylistyczny w muzyce europejskiej ok. 1800; Jírovec odszedł wprawdzie od dotychczas uprawianych cyklicznych gatunków muzyki kameralnej i orkiestrowej, ale pozostał poza głównym nurtem prądów artystycznych, mimo usiłowań dotrzymania im kroku, czego dowodem jest 12 nokturnów na zespół kameralny. W nielicznych kompozycjach instrumentalnych powstałych po 1800 pozostał przy anachronicznej wymienności obsady; poza formułę klasyczną nie wyszedł nawet w pochodzących z przełomu stuleci pieśniach. Szczególnie znamienny jest fakt, że tworząc w okresie wzmożonego zainteresowania nowymi gatunkami muzyki fortepianowej, Jírovec nie pozostawił ani jednego utworu na fortepian solo.

Objęcie stanowiska kompozytora wiedeńskiego Hoftheater sprzyjało tworzeniu muzyki konwencjonalnej i w rezultacie spowodowało stopniowy zanik ambicji twórczych; nawet najlepsze dzieła Jíroveca, jak Agnes Sorel czy Il finto Stanislao nie mogły konkurować z operą włoską. Pewną popularność zdobyły arie z opery Die Augenarzt, większość dzieł scenicznych Jíroveca należy zaliczyć jednak do produkcji standardowej o banalnej tematyce. Po 1820 pojawiły się w jego muzyce elementy nowsze, jak np. w stylizowanym divertissement La fête hongroise czy w „romantyczno-komediowym” singspielu Hans Sachs im vorgerückten Alter, rozumiane jednak raczej powierzchownie. W latach 1790–1800 Jírovec należał do czołówki europejskich kompozytorów i jego znaczenie było porównywalne z pozycją Haydna; potrafił sprostać ówczesnemu zapotrzebowaniu repertuarowemu. W ostatnich utworach, mszach i w cyklu 6 pieśni do tekstów czeskich, pisanych z wewnętrznej potrzeby, ujawniły się bardziej osobiste cechy, nadające tym późnym dziełom Jíroveca nieoczekiwaną świeżość. Obecnie twórczość Jíroveca posiada jedynie znaczenie historyczne, a tym samym potwierdzają się słowa kompozytora: „byłem tylko talentem, który może mówić o szczęściu, że zdołał się wybić”. W rzeczywistości talentem owym błysnął tylko przez jedno dziesięciolecie trwającej blisko 70 lat aktywnej twórczości.

Literatura: A. Gyrowetz Biographie, Wiedeń 1848, wyd. 2. w: Lebensläufe deutscher Musiker, red. A. Einstein, t. 3–4, Lipsk 1915, wyd. czeskie Vlastni zivotopis Vojtécha Jírovce, tłum. F. Bartos, Praga 1940; K. Mey Adalbert Gyrowetz und seine neu aufgefundene Hans Sachs-Oper, „Die Musik” II, 1902-03; E. Doernberg Adalbert Gyrowetz, „Music and Letters” XLIV, 1963.