Heller, Stephen

Heller Stephen, István, *15 V 1813 Peszt, †14 I 1888 Paryż, francuski pianista i kompozytor węgierskiego pochodzenia. Uczył się gry fortepianowej u F. Bräuera w Peszcie, a następnie u A. Halma w Wiedniu. Koncertował od 1826, zyskując sławę wybitnego wirtuoza. W 1828 wyjechał z ojcem na tournées koncertowe po Węgrzech, Austrii, Polsce (1828/29 występował w Krakowie i Warszawie obok N. Paganiniego) i Niemczech. Po występach m.in. w Lipsku, Hamburgu i Kassel w 1830 przerwał – wskutek nadmiernego wyczerpania fizycznego – działalność koncertową i osiadł w Augsburgu (do 1838), gdzie podjął studia kompozytorskie. Utwory Hellera spotkały się z entuzjastyczną oceną R. Schumanna (liczne recenzje w „Neue Zeitschrift für Musik” 1836, 1853). Sam Heller jako korespondent „Neue Zeitschrift für Musik” pisał tzw. Davidsbündlerbriefe o życiu muzycznym Augsburga (1836, 1837), po przeprowadzce w 1838 do Paryża kontynuowane jako Briefe aus Paris (1839, 1840, 1843); pisywał też do „Revue et Gazette Musicale”. Ponownie podjęta kariera pianistyczna przyniosła mu sławę i rozgłos; w 1849 i 1862 koncertował w Anglii. Był także wziętym nauczycielem gry na fortepianie. W Paryżu Heller pozostał do końca życia; pomimo ogólnego uznania, protekcji Chopina i Liszta oraz serdecznych stosunków z Berliozem żył skromnie i w osamotnieniu. W 1883 zaczął tracić wzrok. Został pochowany na cmentarzu Père-Lachaise. Autografy utworów Hellera są przechowywane głównie w Bibliothèque Nationale, zaś listy Schumanna (tzw. „Correspondenz”), m.in. do Hellera, w BJ.

Heller, dziś zapomniany, w połowie XIX w. obok Chopina i Schumanna był osobowością artystyczną znaną powszechnie w Paryżu, Niemczech, Anglii. Jako pianista święcił triumfy aż po 1867 niemal we wszystkich centrach artystycznych ówczesnej Europy. Był też cenionym krytykiem muzycznym, uznanym kompozytorem, piszącym prawie wyłącznie na fortepian solo; niemal wszystkie utwory wyszły drukiem jeszcze za jego życia, wykonywali je liczni wirtuozi tego czasu, z Lisztem na czele. Heller spotkał się także z entuzjastycznym przyjęciem w piśmiennictwie muzycznym owych czasów; w czasopismach ukazywało się wiele artykułów na jego temat, a H. Barbedette poświęcił mu monografię (1876), zaś A. Marmontel obszerną rozprawę (1887). Heller był typowym przedstawicielem okresu romantyzmu w muzyce; w jego twórczości wyraziło się to w świadomym przejmowaniu wątków literacko-muzycznych, inspiracji czerpanej z innych dziedzin sztuki (głównie poezji i malarstwa), w tworzeniu i sugerowaniu nastroju poprzez programowe tytuły tzw. utworów charakterystycznych, będących najczęściej formami cyklicznymi (z tytułami także do poszczególnych części cyklu), np. Traumbilder op. 79 – 6 utworów, Feuillets d'album op. 157 – 3 utwory; do tego typu kompozycji należą 3 suity op. 78, 80 i 89, a także 3 suity pod wspólnym tytułem Im Walde op. 86, 128 i 136 oraz Nuits blanches (18 utworów). Te krótkie, drobne utwory powiązane w cykle najlepiej ukazują ewolucję stylu i warsztatu kompozytorskiego Hellera pod względem rozwiązań rytmiczno-harmonicznych, fakturalnych oraz melodyki i ekspresji. Pod wpływem niemieckiego romantyzmu traktował muzykę jako środek wyrażania uczuć i zmiennych nastrojów, a także jako próbę ucieczki od rzeczywistości. Pokrewieństwo duchowe między Hellerem a Schumannem poświadczył ten ostatni, uwieczniając sylwetkę Hellera pod pseudonimem „Jeanquirita” w swojej suicie fortepianowej Davidsbündlertänze op. 6 (1837). Pomimo że nigdy nie spotkali się osobiście, prowadzili ożywioną korespondencję, o której Schumann powiedział: „była najbardziej zajmująca ze wszystkich, jakie utrzymywałem”. Z owej korespondencji wynika, że Heller od młodości pozostawał pod urokiem muzyki Chopina; podczas pobytu w Warszawie zachwycał się jego wybitnym talentem. Szczególnie cenił etiudy polskiego kompozytora, czemu dał wyraz, pisząc artykuł do „Revue” (24 II 1839) oraz komponując cykl 21 studiów technicznych, będących rodzajem wstępnych ćwiczeń do jego dzieł (op. 154); śmierć Chopina uczcił Heller fantazją na tematy motywów Preludium e-moll i h-moll.

Za życia Heller zasłynął jako twórca kilku zbiorów etiud koncertowych i tzw. studiów technicznych, cennych z uwagi na swe walory dydaktyczne (zwłaszcza op. 16, 45, 46, 47, 125). Charakter szkicowy, improwizacyjny wykazują jego liczne fantazje, kaprysy, wariacje na tematy obce (zwłaszcza z oper). W stylu brillant komponował też ronda, nokturny, stylizacje taneczne.

Literatura: H. Barbedette Stephen Heller, Paryż 1876, tłum. angielskie Stephen Heller. His Life and Works, Londyn 1877, Detroit 1974; A. Marmontel Les pianistes célèbres, Tours 1887; F.G. Jansen Robert Schumann und Stephen Heller, „Neue Musikzeitung” XV, 1894; G. Servières Portrait de Stephen Heller d’après un tableau du Louvre, „Revue de la Société Internationale de Musique” V, 1909; R. Schütz Stephen Heller. Ein Künstlerleben, Lipsk 1911; L. Bronarski Stephen Heller i Chopin, „Ruch Muzyczny” 1960 nr 20; L. Bronarski Chopin et Stephen Heller, „Schweizerische Musikzeitung und Sängerblatt” 1973; J.-J. Eigeldinger Stephen Heller. Lettres d’un musicien romantique à Paris, Paryż 1981; U. Müller-Kersten Stephen Heller. Ein Klaviermeister der Romantik. Biographische und stilkritische Studien, Frankfurt n. Menem 1986 (zawiera pełny, zrewidowany wykaz dzieł Hellera).