Haydn, Michael

Haydn Johann Michael, ochrzczony 14 IX 1737 Rohrau, †10 VIII 1806 Salzburg, austriacki kompozytor, brat Josepha Haydna. Ok. 1745 udał się do Wiednia, gdzie został chórzystą, a następni dzięki pięknemu głosowi sopranowemu – solistą w katedrze św. Stefana; uczył się tam gry na skrzypcach, fortepianie i organach oraz zasad muzyki (studiował m.in. Gradus ad Parnassum J.J. Fuxa), pełnił też funkcję zastępcy organisty katedralnego. Od 1757 był dyrygentem kapeli biskupa w Nagyvárad (Grosswardein, obec. Oradea, Rumunia); skomponował wówczas kilka symfonii, mszy i Te Deum. w 1762 udał się do Salzburga, gdzie działał do końca życia. w 1763 uzyskał pozycję koncertmistrza tamtejszej orkiestry i nadwornego kompozytora arcybiskupa S. Schrattenbacha. 17 VIII 1768 Haydn poślubił znaną śpiewaczkę Marię Magdalenę Lipp (1745–1827), córkę nadwornego organisty arcybiskupa, F.J. Lippa. Z lat 60. pochodzi wiele symfonii i divertimenti Haydna, a śmierć hojnego protektora była bodźcem do napisania jednego z najbardziej znanych jego dzieł, Requiem c-moll. Następca Schrattenbacha, arcybiskup H. Colloredo, zwolennik oświeceniowych reform kościoła katolickiego, wprowadził wiele ograniczeń w liturgii i muzyce kościelnej; na jego polecenie Haydn komponował utwory liturgiczne. Pod koniec roku 1777 Haydn objął stanowisko organisty w Dreifaltigkeitskirche po śmierci przyjaciela A.C. Adlgassera, a w 1781 – stanowisko organisty dworskiego i katedralnego po W.A. Mozarcie, które sprawował przez ponad 25 lat. W 1786 napisał na zamówienie hiszpańskiego dworu królewskiego Missa hispanica, która przyniosła Haydnowi europejską sławę. Od 1787 nauczał chórzystów kapeli gry na fortepianie jako następca L. Mozarta, a prawdopodobnie już wcześniej gry na skrzypcach i kompozycji; wśród uczniów Haydna byli C.M. Weber, S. Neukomm, J. Wölfl, I. Assmayer, A. Diabelli. W 1798 wyjechał do Wiednia, gdzie spotkał się z Josephem Haydnem i miał okazję poznać wielu kompozytorów, m.in. J.v. Eyblera i F.X. Süssmayra. Po raz drugi przebywał w Wiedniu jesienią 1801, aby zaprezentować cesarzowej Marii Teresie swoją Missa sotto il titulo di S. Teresia i Te Deum. Dał się też poznać jako doskonały organista i improwizator. W Eisenstadt (1801 lub 1802) podczas ostatniego spotkania ze swoimi braćmi otrzymał propozycję objęcia stanowiska wicekapelmistrza orkiestry ks. Miklósa II Esterházego (nie przyjął jej). W 1804 został członkiem szwedzkiej Kungliga Musikaliska Akademien. Ostatnim dziełem Haydna było Requiem pisane na zamówienie cesarzowej, którego jednak nie ukończył. Większość kompozycji Haydna zachowała się w benedyktyńskim konwikcie św. Piotra w Salzburgu, z którym był ściśle związany i gdzie zamieszkiwał, zaś utwory na głosy męskie w klasztorze benedyktynów w Michaelbauern k. Salzburga. Został pochowany na cmentarzu św. Piotra w Salzburgu.

Najbardziej znaną częścią spuścizny kompozytorskiej Haydna jest muzyka religijna, zwłaszcza msze, w których stosując się do zaleceń arcybiskupa H. Colloredo, miał na uwadze liturgiczny charakter kompozycji. Dotyczy to m.in. rozmiarów tych utworów – zwykle trwają one nie dłużej niż 45 minut. Msze Haydna można podzielić na dwie zasadnicze grupy: w stylu palestrinowskim według zasad kontrapunktu J.J. Fuxa oraz w stylu nowszym. Te pierwsze, głównie adwentowe i wielkopostne, pisane były techniką nota contra notam na 4-głosowy chór z towarzyszeniem organów. Jako c.f. występuje często melodia chorałowa. Msze w nowszym stylu z mniej lub bardziej rozbudowaną orkiestrą (zależnie od rangi święta) w solowych partiach wokalnych posiadają koloratury. Nie brak tu też szeroko rozbudowanych partii kontrapunktycznych, szczególnie w zakończeniach Gloria i Credo. Inne utwory religijne utrzymane są przeważnie w technice nota contra notam.

Osiągnięcia Haydna na polu muzyki religijnej niesłusznie przyćmiły znaczenie jego muzyki instrumentalnej Symfonie, koncerty, serenady, divertimenta odznaczają się oryginalnością i odegrały ważną rolę w ukształtowaniu podstawowych form i cech stylistycznych muzyki klasycyzmu. Jego wczesne symfonie (do ok. 1770) są 4-częściowe z menuetem jako częścią II lub III; w późniejszych symfoniach Haydn nie wprowadza menueta. Po 1780 dwutematyczność ekspozycji jest w pełni rozwinięta, natomiast przetworzenie – słabo rozbudowane. Część I z reguły rozpoczyna wolny wstęp. Dużo inwencji wykazuje kompozytor w częściach powolnych. Finały zazwyczaj mają formę ronda, czasem zakończonego fugatem. W orkiestrze główną rolę odgrywają pierwsze skrzypce, lecz kompozytor powierza także partie o charakterze wirtuozowskim instrumentom dętym. Dużą oryginalnością w traktowaniu instrumentów charakteryzują się serenady, kasacje i divertimenta, np. serenady z końca lat 60. zawierają części zatytułowane „Concertino” na trąbkę, flet, fagot i inne będące popisowymi partiami tych instrumentów. Haydn pisał także niemieckie pieśni biesiadne na 4 głosy męskie, które podobnie jak jego pieśni na głos solowy z fortepianem, zdobyły znaczną popularność. Komponował także oratoria do niemieckich tekstów i muzykę sceniczną. O randze kompozytorskiej Haydna świadczy fakt, że badacze niekiedy przypisywali jego utwory Josephowi Haydnowi, a także Mozartowi (np. Kwintet in C wydany był jako op. 88 Josepha Haydna, a Symfonia G-dur z 1783 uznana wcześniej jako KV 444 Mozarta).

Literatura: Biographische Skizze von J.M. Haydn, wyd. J.S. Schinn, F.J. Otter, Salzburg 1808; C. von Wurzbach Joseph Haydn und sein Bruder Michael, Wiedeń 1861; O. Schmid J.M. Haydn (...) sein Leben und Wirken, Langensalza 1906; J.E. Engl Zum Gedenken J.M. Haydn, Salzburg 1906; A.M. Klafsky M. Haydn als Kirchenkomponist, „Studien zur Musikwissenschaft” III, 1915; B.A. Wallner M. Haydn zu seinem 200. Geburtstage, „Deutsche Musikkultur” II, 1937/38; H. Jančik M. Haydn. Ein vergessener Meister, Wiedeń 1952; R.G. Pauly The Motets of M. Haydn and Mozart, „Journal of the American Musicological Society” IX, 1956; R.G. Pauly Some Recently Discovered M. Haydn Manuscripts, „Journal of the American Musicological Society” X, 1957; R. Hess Serenade, Cassation, Notturno und Divertimento bei M. Haydn, Moguncja 1963; R. Münster Ein eigenhändiges Gradualverzeichnis von M. Haydn, „Österreichische Musikzeitschrift” XXVI, 1971; „Österreichische Musikzeitschrift” XXVII, 1972 - numer specjalny poświęcony Haydnowi; C.H. Sherman, T.D. Thomas The Collected Works of J.M. Haydn. A Thematic Catalog of Sources (w przygotowaniu).