Hanslick, Eduard

Hanslick Eduard, *11 IX 1825 Praga, †6 VIII 1904 Baden (koło Wiednia), niemiecki pisarz muzyczny. Od 1844 studiował prawo na uniwersytecie w Pradze, od 1846 kontynuował studia prawnicze na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie w 1849 zrobił doktorat, po czym podjął pracę w administracji państwowej: w 1850 referent urzędu skarbowego w Klagenfurcie, od 1852 zatrudniony w ministerstwie wyznań religijnych. w Wiedniu przejawiał aktywność w dziedzinie muzyki i teatru, 1886 otrzymał tytuł radcy dworskiego, w 1895 przeszedł na emeryturę. Pasją życiową Hanslicka była jednak muzyka; zamiłowania muzyczne przejął po ojcu, uczonym i wykładowcy uniwersyteckim. W latach 1843–47 uczył się gry na fortepianie, teorii i kompozycji u V.J. Tomáška w Pradze (młodzieńcze utwory Hanslicka zaginęły, wyd. jedynie Lieder aus der Jugendzeit, Berlin 1882), podczas studiów uniwersyteckich zaprzyjaźnił się z A.W. Ambrosem, interesował się literaturą z zakresu historii muzyki i estetyki muzycznej. Mając 19 lat, opublikował (pod pseudonimem Renatus) swój pierwszy felieton muzyczny w praskim tygodniku „Ost und West”. Od 1846 podjął działalność na polu krytyki muzycznej, którą uprawiał przez ponad 50 lat: w 1846 pisał dla „Wiener Musikzeitung” (m.in. obszerny, 11-odcinkowy artykuł o Tannhäuserze Wagnera), od 1848 recenzent muzyczny nowo powstałej „Wiener Zeitung”, od 1855 – dziennika „Presse” (od 1864 „Neuen freien Presse”). W 1854 ukazało się jego głośne dzieło Vom Musikalisch-Schönen, które w 1856 zostało przyjęte przez wydział filozoficzny uniwersytetu w Wiedniu jako rozprawa habilitacyjna. W latach 1856–94 wykładał na uniwersytecie, początkowo jako docent prywatny, w 1861 – profesor nadzwyczajny, w 1870 – profesor zwyczajny; były to pierwsze na uniwersytecie w Wiedniu wykłady o muzyce. W latach 1869–70 wydana została Geschichte des Concertwesens in Wien – jedyna syntetyczna praca Hanslicka, której 2. część (Aus dem Concertsaal…) zawiera zbiór recenzji muzycznych; z takowych zbiorów składają się również późniejsze książki Hanslicka (Die moderne Oper i inne). Napisana pod koniec życia autobiografia Aus meinem Leben (1894) stanowi cenne źródło do poznania poglądów Hanslicka oraz jego opinii o współczesnych kompozytorach. Hanslick przyjaźnił się z Brahmsem, znał osobiście Berlioza, Roberta i Clarę Schumannów, Wagnera, Verdiego, Mascagniego, utrzymywał kontakty z wieloma wybitnymi muzykami.

Krytyka muzyczna była drugą – obok prawa – profesją Hanslicka, do historii muzyki przeszedł on jednak jako czołowy przedstawiciel estetyki formalnej, autor rozprawy O pięknie muzycznym (Vom Musikalisch-Schönen). Owa rozprawa wyrosła z ducha krytyki, przez samego autora określona została mianem „swego rodzaju szkicu”, w niektórych kolejnych wydaniach nieco zmieniana. Napisana ostro, wręcz agresywnie, zaopatrzona w prowokacyjny podtytuł Przyczynek do rewizji estetyki muzycznej, wywołała szeroki oddźwięk, znajdując wielu przeciwników i zwolenników zawartych w niej myśli, i dziś należy do klasyki w zakresie estetyki muzycznej. Hanslick podjął bezpardonowy atak na panującą w XIX w. estetykę treści, tkwiącą korzeniami w estetyce naśladownictwa i nauce o afektach, zakwestionował heteronomiczne traktowanie muzyki, wystąpił przeciw subiektywnym, poetyzującym interpretacjom, w jakie od czasów L. Tiecka, Novalisa, E.Th.A. Hoffmanna, Schumanna obfitowało piśmiennictwo muzyczne. O pięknie muzycznym jest polemiczną rozprawą z postawami estetycznymi panującymi w XIX w. Za podstawową kategorię estetyczną Hanslick uznał piękno; w czasach, kiedy szerzyła się correspondance des arts, a Wagner głosił ideę sztuki synkretycznej w postaci Gesamtkunst („wszechsztuki” będącej symbiozą muzyki z innymi rodzajami sztuki), Hanslick kładł nacisk na odmienność i nieadekwatność środków artystycznych każdej sztuki, podkreślając, że piękno muzyki jest „specyficznie muzyczne”. Opowiadał się za autonomią muzyki, jego podstawowe tezy formułowane w odniesieniu do muzyki instrumentalnej, absolutnie „czystej” (tj. niezwiązanej ze słowem) są następujące: 1. celem muzyki nie jest oddanie treści pozamuzycznych, wyrażanie emocji lub przedstawianie zjawisk, celem muzyki jest sama muzyka („Symfonia g-moll Mozarta jest muzyką i nic poza tym. To wystarczy.”); 2. treścią muzyki nie są uczucia, lecz czysto muzyczne idee; muzyka może oddawać jedynie dynamikę uczuć, ale nie ich niejednoznaczną semantycznie jedność; w procesie komponowania uczucia towarzyszą artyście, ale „twórczym faktorem” nie są uczucia, lecz fantazja i zdolności muzyczne, komponowanie polega bowiem na procesie myślowym – od pierwotnego zamysłu do określonego kształtu formalnego tworzywa muzycznego; 3. treścią muzyki są zatem „dźwięczące formy w ruchu” („tönend bewegte Formen” – to lapidarne sformułowanie zbulwersowało współczesnych), jej „praelementem – dźwięczność, a istotą rytm”, „muzyka składa się z szeregów dźwiękowych, form dźwiękowych, które nie zawierają żadnej innej treści, tylko są samoistne”. Hanslick oddziela zatem to, co poznawalne, od tego, co niepoznawalne („nie do zbadania jest twórca, do zbadania jest dzieło sztuki”), literackim dywagacjom na temat muzyki przeciwstawia podejście obiektywne, oparte na przesłankach racjonalnych: u podstaw muzyki jest materiał dźwiękowy, który uporządkowany według logicznych zasad muzycznych (współdziałanie melodii, rytmu i harmonii) tworzy kształt muzyczny – formę utworu. Podjęta przez Hanslicka w O pięknie muzycznym problematyka formy muzycznej (także tematu muzycznego) po raz pierwszy znalazła się w centrum estetyki muzycznej. Hanslick nie stworzył systemu estetyczno-teoretycznego, swym „przyczynkiem” zmusił jednak pisarzy muzycznych w XIX w. do dokonania rewizji postawy badawczej, zwrócił uwagę na istotę muzyki – brzmienie i ruch, poruszył podstawowe problemy aktualne po nasze czasy, takie jak treść – forma, muzyka absolutna – muzyka programowa, specyfika i wieloznaczność muzyki, obiektywny i subiektywny aspekt w badaniach muzycznych.

Pisząc niemal przez całe życie recenzje na łamach prasy codziennej, Hanslick stworzył wzorzec zawodowego krytyka muzycznego, dysponującego wiedzą muzyczną i estetyczną, zdecydowanie oceniającego prezentowane utwory, zaangażowanego w problematykę życia muzycznego. Zakres tematyczny jego piśmiennictwa obejmował zarówno muzykę dramatyczną, jak i instrumentalną, a także wykonawstwo (recenzował m.in. recital 7-letniego R. Koczalskiego), imprezy i instytucje koncertowe, publikacje. Omawiając utwory, Hanslick nie rezygnował bynajmniej z kategorii wyrazowych, ale na pierwszy plan wysuwał analizę materii dźwiękowej. Przyświecał mu ideał formy klasycznej, a więc perfekcja i przejrzystość budowy utworu, jednolitość i porządek zabezpieczony wiodącą rolą melodii. W wielkim sporze, jaki w 2. połowie XIX w. powstał między kompozytorami, którzy nawiązując do myśli twórczej Beethovena, podążyli w kierunku muzyki klasycyzującej lub programowej, Hanslick odegrał znaczną rolę jako orędownik muzyki Brahmsa i zagorzały przeciwnik Wagnera. Dzięki swym zdecydowanym poglądom, głoszonym z pasją na łamach prasy i na wykładach lapidarnym, ciętym stylem, Hanslick stał się jedną z najbardziej znanych postaci w ówczesnym świecie muzycznym.

Literatura:

Eduard Hanslick. Aus meinem Leben, 2 t., Berlin 1894, 4. wersja: 1911, przedruk w 1 t. Farnborough 1971.

F.P. Laurencin d’Armond, Dr. Eduard Hanslicks Lehre vom Musikalisch-Schönen. Eine Abwehr, Lipsk 1859; F. Stade, Vom Musikalisch-Schönen. Mit Bezug auf Dr. Eduard Hanslicks gleichnamige Schrift, Lipsk 1870, 2. wersja: 1904; R. Zimmermann, Kritiken und Studien zur Philosophie und Ästhetik, t. 2, Wiedeń 1870; O. Hostinský, Das Musikalisch-Schöne und das Gesamtkunstwerk vom Standpunkte der formalen Ästhetik, Lipsk 1877; F. von Hausegger, Die Musik als Ausdruck, Wiedeń 1885, 2. wersja: 1887, wyd. polskie Muzyka jako wyraz, tłum. A. Chybiński i J. W. Reiss, „Przegląd Muzyczny” V-VII, 1912–14; R. Hirschfeld, Das kritische Verfahren Eduard Hanslicks, Wiedeń 1885; F. Printz, Zur Würdigung des musikästhetischen Formalismus Eduard Hanslicks, Lipsk 1918; R. Schäfke, Eduard Hanslick und die Musikästhetik, Lipsk 1922; S. Deas, In Defence of Hanslick, Londyn 1940, przedruk 1972; H. Böhmer, Musik als tönend bewegte Form. Von Hanslick zu Stravinsky, „Melos” XVII 1950; M. Mila, Verdi e Hanslick, „La rassegna musicale” XXI 1951; A. Della Corte, Le critiche di Eduard Hanslick alle opere di R. Wagner, „La rassegna musicale” XXIX 1959; A. Wilhelmer, Der Junge Hanslick, Klagenfurt 1959; C. Dahlhaus, Eduard Hanslick und der musikalische Formbegriff, „Die Musikforschung” XX 1967; J. Clapham, Dvořák’s Relations with Brahms and Hanslick, „The Music Quarterly” LVII 1971; D. Glatt, Zur geschichtlichen Bedeutung der Musikästhetik Eduard Hanslicks, Monachium 1972; W. Abegg, Musikästhetik und Musikkritik bei Eduard Hanslick, Ratyzbona 1974.